Тақырыбы:Ерте сауаттылықтың туындауы: Ахмет Байтұрсыновтың тәжірбиесіндегі оқу мен жазуда мағына құру және тұтастық идея.

     Баланың табиғатын  зерттеуде оның дамуының барлық құпиясын ашу мүмкін емес , бірақ дәл осы құпиялар бізді үлкендерді баланы жақсырақ оқыту үшін  жаналықтар ашуға итермелейді.Бала жүрегінің түбінде қаншама сұрақтар , сырлар,ойлар  болса олар оның барлығын сыртқа шығара бермейді, сондықтан  да балалықтың  метафизикасын  толық аша алмау , адамзаттың әлі де өзін-өзі  толық зерттеп бола алмауы себебінен болса керек.

       Құштарлықпен зерттеу- бұл ақиқатты іздеу.Бала үшін сауаттылықты дамыту ортасын құру қай кезеңде басталады ?Баланың ойлау операциясы  қай сатыда дамиды ? Сауаттылық оқудан басталады  ма, жазудан ба ? Баланы оқуға  үйретудің  ең оңай тәсілі қайсы ? Бұл сауалдарда  ақиқатты іздеу үшін үлкен  төзімділікпен  мықты  кәсібилікті  қажет етеді . Дегенімен , әрбір  ата- ана  өзінің кәсіби  зерттеуші  екенін мойындай бермейді және өзінің  отбасындағы бақылауларымен  бала- бақшадағы  немесе мектептегі мұғаліммен бөлісуді  артық деп санайды.       Бұл  мәселе ықылым замандағы  ғұламалар мен  ағартушылардың барлығын ой толғанысқа  түсіріп зерттеулерге бағыттаған . Ал, бүгінгі күні әрбір ата-ананы ,  оқытушы қауымды  мазалаушы өзекті мәселе болып табылады.

Ойлау әрекеті бала дамуының қай кезеңінде  басталады?

Пияже бойынша сензитивті  кезеңінде  ( 0-2жас) әлемді зерттеу  үшін  нәрестенің когнитивті  дамуы оның өз  сезімі мен  қозғалысын  қолданудан басталады . Бұл жаста бала  әртүрлі  вербалды емес  әрекеттерді атқаруға  қабілетті : көз алдынан  жоғалған заттарды іздейді , демек ол сыртқы  әлемнің  тұрақты екенін түсінеді . Ол  бір нәрсеге қол жеткізу үшін жол іздеп ,  қажет болса үстелді ,  креслоны айналып  өтуді де біледі . Қалаған затын алу үшін  қарапайым құралдарды  қолданады,  сонымен  қатар  бірнәрсеге  екінші  нәрсенің  сыртқы  әсерінде алдын ала  түсіне алады . Мысалы:  доптың төменгі  ылдилап барып домалайтыны  сияқты ,  әткеншекті  де итеріп жіберсе ,  қозғалып барып  оның  орнына ,  бұрынғы қалпына  келетініңде түсінеді .

         Келесі « ой операциясының  қалыптасу кезеңі »  ( 2-7 жас) әлемді түсінуге тұжырым жасаумен  және  тілдік дамумен байланысты болады . Оның өзін үшке бөліп қарастырсақ ,

        1 ) ойлаудың репрезентативті  бастамасы ( 2-4 жас) ;

         2)  қарапайым түсініктер мен түйсікке келу ( 4-5,5 жас) ;

         3) жіктелген түсініктер  мен жеке  түйсік , ішкі және сыртқы ( 5,5-7 жас)

  Бала екі жасында  біртипті төрт- бес түрлі сұрақ қоя алады . Бұл кім? ,Ол не ? Ол аю ма ? Ол не істеп жатыр? Аю қайда бара жатыр , мектепке ме ? Ол жылап жатыр ма ? Оны кім ұрды ?  Деректі заттардан тұратын  қоршаған ортаны танудың алғашқы сұрақтары . Осы сұрақтардың барлығына  ойлауды үйрету үшін  балаға әрқашан  екінші адам қажет . Екінші адаммен тілдесу оны  когнитивті  процестерге  жетелейді  және  оның  оқу тәжірибесінің  қалыптасуына орта құрады .

Оқу мен  жазу және ондағы мағына.                       

      Сонымен қатар , оқу мен жазу процесі бала өмірінде біз ойлағаннан әлдеқайда ерте  басталады. Өйткені , бала  туылғаннан заттарды және олардың  функциясын тандауға қабілетті . Қай  заттың қандай қызмет атқаратынын таныған  ол, ана омырауына ауызын апаруды , өсе  келе қасықпен тамақ ішу  , икесемен  шәй  ішу , ал  қаламмен  жазу  керек ,  кітапты ашып қарау  керек  деген  сияқты  алғашқы  сауаттану  әрекеттердін  қарап отырып өздігінен  табиғат жолымен игереді .Осы  табиғат жолында  әрі тариғымызда ,  өмірімізде  бірінші  оқу пайда болды ма , жазу  ма? Әрине , бірінші жазу пайда болды ,  бабаларымыз тасқа қашап жазған жазуларды кейінірек оқып үйрендік .  Турасында табиғат жолымен бала  өмірінде де  бірінші жазу пайда болады екен.

         Осыған орай, Ахмет Байтұрсыновтың оқыту идеясында: « Оқи біліп , жаза білмейтін адам бола ма? Болмайды. Ондай  адамдарды  толық сауатты деуге бола ма ? Ондайлар  шала сауатты адамдар . Ал жаза біліп ,  оқи білмейтін адам бола ма? –Жоқ. Жаза білетіндер оқи да біледі. Олай болса сауаттылық  негізгі  оқу бола ма ,  жазу бола ма? –Әрине ,  жазу болады . Сауаттылық негізгі жазу екендігін сауаттылықтың шыққан жолы да көрсетеді деп ол өз  замандастарымен  ой- талқы жүргізген екен» .

      Осыдан он екі жыл бұрын 2002 жылы Алматыда Кен және  Иетта Гудман ( АҚШ) балалардың шимақ жазуларын  көрсеткенде , неге бұл  түсініксіз  жазуларды көрсетті екен деген  сұрақ туындап еді .

      Кез келген  қалам ұстаған бала Өркениет сияқты  қабырғаға жазуды осы екі жас  шамасында жаза бастайды,  одан соң кітаптардың сыртқы  мұқабасына  жазуды шығарады , одан кейін алғашқы беттеріне  кейіннен оған қағазбен қалам беру керек екенін біз  түсінеміз.

  Мұндай шимақтарды түсіну үшін баладан сұраймыз, бұл не , сен не деп жаздың дегенде ол:

   -менің итім ғой шәй ішіп жатыр  деген өзінің  жасайтын  әрекеттерін  таңып айтады.

      Бірінші суретте  баланың әлі сенсомоторлық  интеллектісінің  даму үстінде  қаламмен  қағазды тану  кезенде  жасалған әрекеті.

Ірі және ұсақ моторикасы  аппараттарының  координациясының әлі даму үстінде екені көрсетеді. Екінші суретте бала  штрихтап  суреттерді  бояуы  координациялық өзгерістің  бар екенін дәлелдейді . Осы  кезеңде  бала штрихтарды жеке  шығарып одан әріптердің  сұлбасын жасауды үйренеді .

       Үшінші  суретке назар  аударсақ ,  бала  әріптерді  қосып жаза білуі , тануы, айта білуі және әрбір әріптің дыбысталуы фонематикалысын  түсінуі ,  баланың 4 жаста  ойлау  операциясының  белсенді дами  алатынын дәлелдейді .

     Ерте  жастағы баланың  жазуында мағына болатынын  да сұхбат арқылы жете аламыз . Өйткені, біз мұғалімдер бала  мектепке бармай жатып жазуындағы  мағынасына емес ,  көркемдігіне қатты мән  береміз де , жие осындай  жұмыс дәптерлеріне  міндеттеп жазук  жаздырамыз ,  бала бір нәрсені қайта – қайта  жасай бергеннен кейін  шщаршағанда оның  жазуға деген  құлшынысы  өшеді , ал  жазуға құлшынысы өшкенде оқуға да  белсенділігі бәсендейді . Осы орайдағы  әрекетіміз , Ахмет Байтұрсынов  мына ойымен жеткізеді , « Үйрену һәм үйрету ең басында қиын. Балалар оқудың басында қиналмаса ,  оқудан тауы шағылмай ,  көңілі қайтып мұқалмайды, қайта одан сайын ықыластанып , оқыған сайын қызығады. Үйретушінің де жігері құм болмай , ісі ілгері оңай жылжыған сайын көңілденіп оқытуға жаһады зорайып, шабыттанады».

Оқу мен жазу бірге жүргенде баланың оңай үйренетіні туралы Ахмет Байтұрсынов былай дейді :

     Сауаттылықты оқу мұқтаждығы тудырмаған , жазу  мұқтаждығы  тудырған.Мұқтаждық жазуды тудырған ,  оқу жазумен бірге жүретін  қосалқы  күйдегі үрдіс , асылы жазу болып, оқу оның бетіндегі  нәрсе болып шығады.Осы айтылғандардың барлығы сауаттылық негізгі оқу емес,  жазу екендігін сипаттайтын дәлелдер. Сауаттану әдістерін сынағанда оқу үйрететін  әдіс деп қарамай, жазу үйрететін әдісті көп құрастыру керек, жаза  білдіруге қолайлы әдіс, оқи білдіруге де қолайлы  болады, өйткені, негіздік нәрсе –жазу .Бұл әрекеттер қосалқы  болғанда үйрену тиімді болмақ .Жазу да, оқу да бір істеліп қана қойылатын іс емес,  мектепте күнде керек болып , үздіксіз  жасалынатын іс. Сондықтан мектептен шыққанша жазу мен оқуға балалар  төселмек  түгілі , әрі  барған  сайын  қайсысын болса  да өнер түріне айналдыруы тиіс.

4 жаста сензитивті даму кезеңінің ең белсенді кезі басталады.Бала  сауаттылығы үлкендердің көмегімен еселеп дамуға бейім, бірақ та егер сіз  сол сензитивті  кезеңнің  алдында платформа құра  білсеңіз ол оңай сөздерді оқи алады . Ата аналармен  оқытушылар осы кезеңде  сауаттаудың  түрлі  қызықты  әдістерін  қолдануы  баланың  еселеп дамуына  үлес қосады .

     Қазіргі  дамып  жатқан  жаңа ғылым нейропедагогика заңы бойынша , балаға  оқу  және жазу іспен  айналысқанда ол оған  аса  қызығушылықпен  кірісіп өзінің  жетістікке  жеткені  үлкендердің  қошеметтеуінен  байқағанда оның  миына қуаныш  гармондары түседі екен , осы  қуаныш  гармондары баланың  түрлі қиындықтарды  жеңуіне ықпал ете отырып , оның қуатты оқушыға айналдырады . Демек , оқу мен жазу бала үшін көңілді әрі жеңіл іске айналуы тиіс.

      Ахмет Байтұрсынов балаларды сауаттандырудың  оңай   жолын іздеді. Бала оқуды үйренгенде  ешқандай  ауыртпашылықты  сезінбеуі қажет деп есептеді .  Ол « Тіл а ашар» , « Тіл -құрал» , « Тіл жұмсар» , « Тіл тағылымы» атты еңбектерінің  құндылығы зерттей келсек ,  автордың идеясы Кен  Гудманның « Тұтас тілді» дамыту идеясы сияқты тұтастықты  талап етеді. Мысалымен  келтіргенде ағартушы былай дейді, біз арыстанмен таныстырғанда бірінші оның сүйегін көрсетіп , одан соң мынау  құйрығы, мынау мынау оның құлағы  деп бөліп көрсетпейміз ғой, « мынау арыстан», « ол жыртқыш аң » деген тұтас ойды жариялау сияқты өте қарапайым түрде түсіндіреді. Тағы да Ахмет Байтұрсынов , « Оқу үйреткенде де сөзді әріптен, буыннан бастамай, сөздің тұтас тұрған тұлғасынан бастап үйрету керек дейді. Мұны талап ететін табиғат жолы, табиғат қоршаған ортаны бізге тұтастай ұсынған » дейді.

 Бүгінгі күнге дейін баланың сауаттылығын дамытуда ең тиімді оқытуды үйретуші төмендегі тізімдегідей, кестедегідей жолын ұсынады екен. Бар жоғы бірнеше әріптерді қолдана  отырып, суреттерін көрсету арқылы жеңіл түрде оқытуға тырысады. Мысалы: Баланың оқуына оңай  болатың мәтіндерді ұсынады. Одан соң балаларға осы мәтіннен түсінгені тақтайшаға сурет салдырады, мұндағысы сурет өнеріне баулу емес , оқығанын ұғынуға жетелеу.

Ғалым  сол заманда болған француз және неміс ғалымдары Жакото мен Гедикенің оқыту әдістерінің жақсы жақтарын өзіне ала отырып, мына бір тұсын сынға алады, Жакото оқытуға, әдісінде  шеберлік  толық болғанымен  Гедикенің  әдісіндегі  кемшіліктен бұл  да құтыла алмаған. Ол кемшілік- оқыған сөздерін балалар неге солай оқылатынын  білместен жаттау. Жаттанды білімге Ахмет Байтұрсыновтың қарсы  болғанын байқаймыз.

Қорыта келгенде : барлық нәрселерді жасай отырып , біз өзіміздің оқушыларымыздың ұғынуларына  көмектесе аламыз-бұл игі мақсатқа біз бәріміз жетеміз деп сенемін.Біздің оқытуымыз қайсарлылықты, икемділікті, көптеген қамқорлылықты талап етеді, бірақ соңынан біз бүлдіршіндеріміздің өздерінің жоғарғы шамаларына сай ұғынғандарын бақылап отырамыз. Бұл керемет шақ болады, себебі өзгешелікті ендірген бұл мұғалім  болғанын біз білетін боламыз.