Авторлары: Салчак Ольга Васильевна Хемчик сумузунун «Хунчугеш» уруглар садында кижизидикчи башкы, Саая Людмила Оолаковна, Найырал сумузунун «Дамырак уруглар садынын кижизидикчи  башкызы болгаш кежээки школанын дыл болгаш чогаал башкызы Светлана Салчаковна Очур-оол Тургусканнар. Бай-Тайга кожуундан

Ужуражылга-тайылбыр  «Тос  чүзүн малымайны…».

Сорулгазы:

1. Уругларны тыва кижиниң тос чүзүн малы- биле база шаандан тура бистиң өгбелеривистин  агаар-бойдустун аажы- чаңын азырап турар малының дузазы- биле эскерип чораан хайгааралын таныштырар.

2. Уругларны дириг- амытаннарга ынак болурунга кижизидер.

3. Оларны чаптап, чарашсынып, азыражырын, карактаарын, сагыш -човангыр болурун билиндирер.

 Дерилгези: 9 чүзүн малдын чуруктары, бижээш аскан үл. домактар, Тываның картазы, магнитафонда ( кассета), диск «Путешествие в Туву», прзентацииялаан коргузуг «Тос чузун малым», тыва «Википедия».

                        Ужуражылганын  чорудуу:      

1.     Орг кезээ.

2.     Сорулгазы -биле таныштырары.

-Уруглар, богун бис ужуражылгавыста 9 чузун малывысты чугаалажып, оларны ырлап, шулуктеп, бистин огбелеривистин   малдын дузазы-биле  бойдустун аажы-чанын билип ап чораанын чугаалажыр бис.

   3.Башкының созу,.

-Тыва эгээртинмес эртине байлактыг ,кайгамчыктыг чараш бойдус чурумалдыг Таңды сыңмас аң-меңниг,хараган дег хөй мал-маганныг, хөөмей, сыгыт,каргыраа чурту болган чер.  Тыва черниң база бир онзагай байлаа-ооң 9 чүзүн малы болур. Ол дээрге Тожу, Тере - Хөлдүң ивизи, Эрзин, Тестиң тевези, Мөңгүн-Тайга, Бай-Тайганың сарлыы база хөй кезии кожууннарда азырап турар аът,инек, хой, ыт, элчиген, өшкү-дүр.

         Ынчангаш,ам тос чүзүн малывысты чугаалажыр бис .Бистиң ужуражылгавыс кыйгырыы: « Инектиг кижи тодуг,хойлуг кижи каас».

 1. Хой.

Эъди,кежи хоюг дүгу

Эриг алдын-чымчак алдын.

Хураганны азырап ал

 Хуулгаазын каас боор сен.

-Кайы малывыстың дугайында чугаалажыр бис?

-Хой дугайында.

    Бистин  черде хой ажылын хой кезии кожууннар чорудуп турар. Хойнун озулдези,  шыдамыы одар-белчиир солчулгазындан дыка хамааржыр. Малчыннар ынчангаш чазаглаар, кузеглээр, кыштаар, чайлаглаар хонаштарлыг болур.Чайын хойлар чер оъттаар,чайын кыжын чиир сигенин белеткеп алырлар.Хойлар меринос уксаалыг,тыва хойлар, хайнак хойлар база турар.Бистин республикада хой кезии кожууннарда хойну азырап турар.

      Хойнун ажыы улуг:  дугун, эдъин, кежин, судун база ажыглаар. Хойлун толун  хураган, чазаваан эр хойну кошкоар, улгады Берген чазап каан хойну ирт дээр.

2.Инек. Инек деп сос адай каавыт

Итпек, хойтпак, быштак. тарак

Амданныг-ла чаагай чем

Ала чайгаар коступ келир.

-Кайы малывыстын дугайында чугаалажыр бис?(Инек)

-Инек малды бистин республикада кожуун бурузунде азырап турар.  Хуу инектернин саны дыка ковей.Инек чайын чер оъттаар, кускээр чайын инекке кыштап чиир сигенни хуу-даа кижилер, совхозтар-даа белеткеп алыр.Инектин ажыы улуг: судун, эъдин, кежин ажыглаар бис, судунден янзы-буру чемнеркылыр: ореме, чокпек, саржаг, курут, быштак  дээш -ле баар.(15 ангы чем кылып болур). Инектин толун бызаа дээр, 1 харлыг инекти молдурга дээр, 2 харлыг-казыра дээр, чазаваан эр инек-буга, чазап каан- шары дээр.

3. Аът.

          Аай-дедир чорук кылыр

Аъттын ажыы аажок улуг.

Ажыл-ишке дузалыг дээш

Аътты аажок хундулээр мен.

    Аът мал-биле бистин огбелеривис шаандан тура чарылбайн келген.Аъттын ажыы улуг.Ажыл-агый кылырда-даа , мал- маган кадарарда-даа, аннаарда-даа ажыктыг.Аът кижинин шынчы оннуу.Ол ээзин черле чааскаандырзын кагбас.

Аъттын эъдин, судун алыр. Аъттын толун кулун дээр,кыс аътты бе,Эр чазаваан аътты бе,богба-1 харлыг,2 хардан ынай-чаваа дээр.

     4.  Анай.  Анай черле ындыг-

                   Аваангыры кончуг,

                     Авазын-даа кырлаар,

                      Анаа черле турбас.

    Ам ошкунун дугайында чугаалажыр бис. Ошкуну бистин Тывада хой кезии кожууннарда азырап турар.Ошкунун уксаалары янзы-буру:  ангор

 (дуккур), суткур ошкулер дээш оон-даа ынай. Ошку малдын ажыы улуг: эъин чиир, судун ижер,0дугу, кежи бисти хепкерер. Чайын чер оъттаар, кыжын чиир чемин белеткеп алыр. Ошкунын толун анай дээр, чазап каан ошкуну серге, чазаваан ошкуну хуна дээр.

5. Сарлык.           Куу сыра буду ышкаш

                     Кулаш чыгыы мыйыстыг.

                     Дугу хатка эстеп чоруур

                      Дугу терен чараш инээм.

   Сарлыкты бистын Тывада Монгун-Тайгада, Бай-Тайга кожууннарда азырап турар.Сарлык тайга сын о ъду оъттаар. Сарлык ажыктыг  мал. Дугун, эъдин алыр.Сарлыкты саары берге: з черден шарып алыр- мыйызындан,  белинден, будундан. Сарлыктын толун бызаа дээр. Чаа торуттунгенде сарлык ыт хире болур.  1 харлыг сарлыкты-молдурга,  1 дугаар торээн сарлыкты донен, чазап каан сарлыкты инек ышкаш шары дээр.

      6. Теве      Ховуларның корабили

                         Ховар улуг, ажыктыг.

                       Тейлер ышкаш мөгенниг

                        Теве дээрге чараш мал.

Тевелерниң хөй кезии чылыг черлерде - ховуларда озуп турар.Тевелер шыырак будуштуг болур.Тыванын тевелери бичижек будуштуг .Тывада тевени хой кезиинде Эрзин, Тес-Хем кожуунарда азырап турар.Тевенин ажыы улуг: эди, дугу, суду.Теве хову оъду, кужур чиир.

      Кыс теве-энгин, эр теве-бураа тевенин толу-бодаган, ажыл кылыр теве- адан.

      7.Иви     Ишкээр дашкаар чорук кылыр

                   Иви малым арбын өссүн

                    Идегелдиг аңчыларның

                    Ишке мунар кашпагайы.

  Иви мал Тываның Тожуда, Тере-Хөлде бар. Кадыр-каскак тайгаларга

 аңнап мунар ажыктыг мал. Ивиниң сүдү хоюг. Ооң сүдүнден быштак кылыр, эъдин чиир, бышкаандан идик кылыр, мыйызындан эм, хырба кылыр.

Чыыр оъду тускай: тайга-сын оъду чиир.

      Кыс ивини мынды , эр ивини чары дээр, төлүн анай дээр.

      Иви чаңгыс черге турбас, бир сындан бир сынче, бир одардан бир одарже

      оъттаар мал, ынчангаш чылда 4 катап көжүп чорааш ол малды кадарар.

Түңнел.

-Бис чаа-ла чүнүн дутайында чугаалаштывыс?

-7 чузун малывысты канчаар ужурлуг бис? Бугу дириг амытаннарны камгалаар, карактаар, оларга сагыш-човангыр, эки остуржур ужурлуг бис.

«Хойлуг Кижи каас, инектиг кижи тодуг» дээр болгай уруглар.

Дириг амытаннар дузазы-биле агаар-бойдусту билип алыры.

Ыт.

Агаар-бойдусту эн-не эндевес амытан ыт.Бир эвес ыт андаштанып турар болза, бургээр, улуг хат хадыыр. Черни казарга –чаъстаар, дурулгаш чыдыптарга-соор, оът-сиген чиирге чаъстаар азы бургээр.

Инек.

Бир эвес инек кежээликтей харамдыгып оъттаар болза, чаъс чаар, черге чыдыннаарга аяс болур.Шаашкактаарга-бургээр, чаъс чаар.

Ошкулер.

Бир эвес ошкулер ыяштар адаанга чаглактаныр болза, чаъс чаар, хоолбектер

 сузерге аяс болур.Бир эвес ошкулер шагар-оът  чиир болза,агаар соор, чаъстаар.

Хой.

Бир эвес хойлар холегеленип, чыдынаалап турар болза изиг хун болур. Хой Эдип туруп бээрге,бургээр, динмирээр.  Бир эвес ажык черге чыглып, аразында ускулежир болза, дынзыг хат хадыыр.

АЪт.

Аът бажын силгип, саваттынарга чаашкын чаар, чайын ургулчу  андыыштанырга чаъстаар.Дээр бургээр дээнде былгыртынар.

9  чузун мал дугайында тывызыктар, улегер домактар, ырылар.

Улугер домактар.

Аътты баглап ооредир,

аныян сургап ооредир.

Демниг сааскан теве тудуп чиир.

Узер буга мыйыс догээр,

улегер билбес куш догээр.

Инектиг кижи тодуг,

хойлуг кижи каас.

Кадык мал мал боор,

кадык мал мал боор.

Кокайга хой кадартпа,

хопчуга сос дамчытпа.

Даг аътты човадыр,

кылык боту човадыр.

Чыткан хой тургуспас,

чустуг сиген сый баспас.

Аът олур-баглаажы артар,

Ада олур-оглу артар.

Тывызыктар.

Ыракты ырак дивес ылап чоруктуг,      Мыйыстыг-ан эвес,

Берт черни берт, кадыр дивес.(аът)       Салдыг-ошку эвес,

                                                                   Сыргалыг-кадай эвес,

                                                                   Адыр дуюглуг инек эвес.

Агыынактын уну чараш.(анай)

Кадын кыстын хачызы чок.(Донгур инек)

Терек холегезинде турган ышкаш-кайгамчык чараш.(сылдыс-шокар аът).

Самдар эвес хирезинде чамашкызы хой.(шокар инек).Тоол   «Теве».

Ыры, шулуктер.

С.Сарыг-оол  «Олар база аал малы».

Ырылар  «Бодаган»,  «Кулунчак»,  «Шилги бызаам»,  «Кадарарда».

  Танцы «Анайларым», «Аъдым».

Ужуражылга шагынын туннели.

Ажыглаан литература.

1. Доржу Ч.М., Доржу М.Д Тыва уруглар чогаалы.

2. Матпаадыр.

3. Тывызыктар, улегер домактар.