Жоспар

 

 

Кіріспе

 

Негізгі бөлім

 

 І тарау

                  Жасөспірімдер арасындағы  суицидалды мінез-құлық

 

        1.1.Жасөспірімдердің психологиясы.

 

        1.2.Суицидалды мінез-құлықтың  психологиялық ерекшелігі.

 

        1.3.Суицидтік  мінез-құлықтың себептері және оған әсер  

              етуші факторлар.

             ІІ тарау

          Суицидалды мінез-құлықтың  алдын алуда жүргізілетін психологиялық жұмыстар

 

          2.1. Оқушылармен жүргізілетін жұмыстар.

          2.2. Мұғалімдер және ата-аналармен жүргізілетін           

                 жұмыстар.

          

            Қорытынды

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

         Өз өмірін қиюға бағытталған саналы ерікті түрдегі әрекетқазіргі таңда бүкіл жаһандық қоғамдық мәселеге айналып отыр.  «Суицид»  латын тілінен алынған «өзін-өзі өлтіру, өзіне қол салу» деген мағынаны білдіреді. Суицид термині итальян психологы Г. Дэзен 1947 жылы енгізіп, оны “Өзін-өзі өлтіруге әрекет ету” - деп түсіндіреді.

Суицид жан жүйесі қатты күйзелген кезде, не психикалық аурудың ықпалымен  адам жасайтын өзін-өзі өлтіру әрекеті.

         Бұндай мінез-құлық  жасөспірім шақта 13 жастан бастап  байқалады. Статистика бойынша суицидтік мінез-құлық  14-28 жас аралығында               30 пайыз, жасөспірім шақта 6-10 пайыз  құрайды.

Өз-өзіне  қол жұмсауға бейім адамдардың бірден-бір бөлігі  психикалық тұрғыдан зардап шекен, дені сау адамдар  болып табылады.

Жасөспірімдер  басқалардан  көмек  күту мақсатында  суицидтік әрекетті  демонстративті түрде көрсетіп, жан-жақтағыларын қорқытады.

А.Г. Амбрумованың  ойынша суицидтік ой, әрекет конфликт кезінде  әлеуметтік-психикалық дезадаптацияның пайда болуынан көрінеді:  мазасыздық,  фрустрациялық  күй, қоршаған адамдардың  негативті қатынастары, өмір сүруге құштарлықтың болмауы, әлеуметтік ортаның төмендеуі т.б.[1/4-б]

Осындай келеңсіз жағдайлар  барлығы  жасөспірімдерді  қылмысқа тартады, оның ішінде өз-өзіне қол жұмсау жиі кездеседі. Жасөспірім шақта  түрлі кездерді бастарынан кешеді, кейбіреулері бір нәрседен қорыққаннан, махабаттың сәтсіз болуынан, қиыншылыққа төзе алмау салдарынан өмірден қоштасуды жөн көреді.

Соңғы 15 жылдықта  15-24 жас аралығында өз-өзіне қол жұмсау 2 есеге артты, экономикасы дамыған елдерде бұндай жағдайлар  жиі кездеседі. Зерттеу  эксперименті бойынша  өз-өзіне қол жұмсау ырықсыз түрде  пайда болатыны анықталды. Бұндай әрекет жастық  шаққа тән.

Сәтсіз суицидтік әрекет жасаған адамдар саны  бастан асады. Ер балалар арасында өз-өзіне қол жұмсау қыз балаларға қарағанда  әлдеқайда көбірек, ал қыз балалар  демонстротивті түрде көрсетіп отырады.

Осы күнге дейін суицидтік әрекет толық зерттеген адам жоқ. Ересек адамдардың 10 – нан біреуі ғана, жасөспірімдердің 50 – ден    1-уі          суицидтік әрекетке бейім болады. Бірінші рет іске аспаған суицидтік әрекет, екінші рет қайталана бермейді, мысалы, 10-20 жас  ер балалар арасында       10 пайыз,  қыз балалар арасында 3 пайыз құрайды.

         Жыл сайын 10 – 20 миллион адам суицид жасауға бекінеді. Олардың бір миллионға жуығы жарық дүниемен қош айтысады. Алдыңғы қатарлы суицид жасаушылардың отаны ретінде, басқасын айтпағанда көрші мемлекеттер Ресей мен Қытай және Қазақстанды айтуға болады.

 Қазіргі кезде Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұйымының дерегі бойынша Қазақстан азаматтарының өз өмірлерін қиюы бойынша әлемде үшінші орынды алады. Ал осыдан үш жыл бұрын деректер бойынша Қазақстан бесінші орында болған.

Әлемде жыл сайын бір миллиондай адам өзін - өзі өлтіреді. Бір миллион адамның 8 мыңы Қазақстандықтардан тұрады. Бұл дегеніміз әрбір сағат сайын бір қазақстандық суицид жасайды дегенді білдіреді. Елбасымыз «Еліміздің ертеңі жас ұрпақтың қолында» (7/30-б)  десе өкініштісі, суицид жасаушы еліміздің болашағы деп санаған жас буын өкілдері.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                            

 

 

 

 

 

                                              Адамды жан – жақты тәрбиелеу мен дамыту

                                              үшін оны жан – жақты біліп алу керек

                                                                                             К.Д. Ушинский

 

І. Жасөспірімдер арсындағы  суицидалды мінез-құлық

 

1.1. Жасөспірімдердің психологиясы

 

Жасөспірімдер 11 – 16 жас аралығындағы балалар. «Жасөспірім» сөзінің мағынасы ішкі дүниенің негізгі тенденциясының  дамуын көрсетеді. Жасөспірім шаққа аяқ басқан баланың қалыптасуындағы  түбегейлі өзгерістер сана-сезімінің дамуындағы сапалық өзгеріспен               анықталады.  [11/ 27-б]

Олардың физиологиялық, дене құрылысының, күшінің, жыныстық бездерінің қатты дамуын байқауға болады. Сондықтан да осы жас аралығында балалар өздерін ересектер қатарына қосады.

Жасөспірімдер басқалардан ерекшелену мақсатында мінездерін көрсетеді. Әсіресе, бұндай көңіл-күй, ер балаларда 11-13 жаста, қыз балаларда 13-15 жаста көптеп кездеседі. Осы кезеңнен балалар мінез қыңырлығымен сипатталады. Жасөспірімдер өте еліктегіш болады, егерде олардың еліктеуі орынсыз болса, баланың тәрбиесі қиындайды, еңбек, күш қабілеті төмендейді. Жасөспірім өзін бала емес екенін сезініп, сенімсіз болады. Оларды «Мен кіммін?, «Не үшін өмірге келдім?» деген сұрақтар көп мазалатады. Ол өзіне, өзгеге сын көзбен қарайды. Көп жағдайға көңілі толмайды. Беделге ұмтылу дағдарысы отбасында әкесі мен шешесіне қарсы шығудан көрінеді. Жасөспірім билікке, тәртіпке, жалпы қабылданған ережелерге қарсы шығып, мойындаудан бас тартады. Шындықтан қашу, қалыпсыз мінез-құлыққа, секталарға, жастар қоғамына кіруге ұмтылудан көрінеду. Олар өте қызыққыш болады, мысалы, қызық кітап, фантастика, марка, значок, кассета, фото, кино, әнге құмарлық, құмарлық т.б. кейбіреулері жағымсыз қылықты құмарлатады, мысалы, саудагерлікке, шылым шегу, ақшақұмарлыққа т.б.

Сондықтан ата-ана мұғалім бір-бірімен өзара байланыс жасап, үйдегі мінез-құлқы мен мектептегі мінез-құлқын бақылап отыру керек.

Ата-ана мен мұғалімдер жасөспірімдерге ересектердің міндетін артады, балалардың құқығын шектейді. Бір тапсырманы орындамаса, «неге орындамадың, қашанғы бала боласың?» дейді. Ал, жасөспірімдер  бір нәрсеге ересектік талпыныс жасаса, «Сен әлі баласың» дейді. Ересектер баланың жаман жолға түсіп кетуінен сақтанады.

Жасөспірімдер балалық кезеңнен өткеннен кейін, ата-анамен қарым-қатынастан құрбыларымен қатынасқа, ой бөлісуге көшеді. Ересектің пікірінен гөрі, құрбыларының пікірін артық санайды. тек жасөспірімдер бір-бірін түсінеді, себебі ортақ әңгіме, ортақ идел, ортақ кейіпкер, ортақ пікір, ортақ ойын, ортақ демалыс, ортақ сезім, ортақ мұң, ортақ қуаныш-бәрі ортақ. Сол ортақты бөліседі.

Жасөспірімнің өзіндік «МЕНІ» жоғары болады. Олар ересек адамдарға еліктегендіктен, солар сықылды қылықтар жасап, оны үлгі тұтады. Кейбір  жағымсыз мінез-құлықты дұрыс деп санайды.

Ересектер жасөспірімнің намысына тимеуі тиіс, олар өте намысшыл болады, оларға үнемі сенімділік артып, кішкентай сәл ғана жетістіктермен мадақтап, «Сенің қабілетің бар, сенің қолынан келеді, мен саған сенемін» т.б  сөздерді қолданып, психологиялық тұрғыдан  дені сау адам етіп шығару керек.  Олар достыққа, жолдастыққа берілген болады. Досының, жолдасының алдында адал, сатқындықты көтермейді,  кешпейді. Егер жасөспірім  сенімді жолдас болып, басқаға  дос бола берсе онда мақсатына жеткені. Ал, егерде  достарының алдында күлкіге қалса, оппозицияға ұшырайды, өзінше топ құрып  сыныптың, мұғалімнің берекесін алып, бұзық жолға түседі. Осыдан «қиын оқушы» туындайды. Егерде олар сыныптан, мектептен өз орнын таппаса, сол орынды сыртқы ортадан табады. Сыртқы орта оны түсінеді, сыйлайды. Жасөспірім келеңсіздікке ұшыраса, одан шығу өте қиын болады. Себебі  бұзақылық тобынан  шықққан адам сатқын болады. Олар сатқындықты кешірмейді, қатаң жазалайды, өмірін де қиып жіберуі мүмкін.

 

1.2.Суицидтік мінез құлықтың  психологиялық ерекшелігі

 

         Суицид саналы түрде  жасалатын  әрекет. Адамның жаны қиналған кезде  немесе психикалық  аурудың өрбуінен пайда болады.    Сондай  - ақ науқас адамның стресстік күй кезінде  шешім, таба алмауынан, артық қиналғысы келмеген жағдайдан, жанының әлсіздігінен, өкіну, уайымдаудан көруге болады.  Науқас адамдардың  психикалық күйі тұрақсыз  болады. Олар өз-өздерін бақылацй  алмайды, не айтып жатқанын, не істеп жатқанын білмейді, агрессивті мінез-құлқы басым болады. Ал,  кейбіреулерінің  көңіл күйлері  жоғары, қимылы тез, мазасыз т.б. болады. Бұндай орынсыз қылықты  сырттағы  адамдар тез байқайды. Олардың ұйқысы, түсі бұзылады, денесінде әлсіздік байқалады.  Олар өздеріне  жоғары талап  қояды, өз-өздерін бағалауы төмен болады. Басқалармен ашық сөйлесе алады,  олардың жағдайларын түсінуге тырысады, өз беттерімен шешеім  қабылдауға қиналады, өз  бетімен жүре алмайды, өмірге құштарлығы төмендейді, өзін басқалардан кем санайды.

Өзіне-өзі қол салатын адамдар бұлар әлсіз, әрі батыл адамдар.

Әлсіздігі - өмірмен күрескілері келмейді, қиналады.

Батылдығы - өз өмірін қорықпай қиюы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Анық - бұл жағдайда өмірге деген қызығушылығы  таусылған адам өлімге өзін ұзақ дайындайды. Шынайы суицидке қашан да  жабырқау дағдарыстық жағдай немесе өмірден  бас  кешу жайлы ой, өмір сүрудің мәні жайлы ойланып, күйзелу және өз өмірін қиюды армандау жатады. Шынайы  суицидті іске асыру ұзақ уақытты талап етеді (бірнеше күннен айға дейін немесе одан да көп болуы мүмкін).

 

Жасырын – алдын ала  ойластырылмайды, ол кенеттен пайда болады. Адам өзін өлімге арнайы дайындамайды. Тек саналы түрде тәуекелге бел буу күтпеген өлімге алып келеді. Ол  кенеттен қатты психотраммадан туындайды.

 

Демонстративті суицид - өлім ниетімен байланысты емес, қайта өз проблемасына назар аудартудың әдіс-құралы, басқаларды көмекке шақыру. Біреуге бір нәрсе дәлелдеу үшін өз-өзіне қол  жұмсайды. Демонстративті суицид – даулы жағдайды қолайлы жаққа өзгерту мақсатында өз өмірінің құндылығын сақтап қалу, өзіне көндіру іс-әрекеті (өзіне деген аяушылық туғызу, қиыншылықтардан құтылу). Демонстраивті суицид кезінде  адамдар өлімге жол бермеу  керекктгін түсінеді, ересектер арасында 10-нан біреуі ғана, ал  жасөспірімдер 50- ден немесе 100- дің  біреуі ғана өз-өзіне қол жұмсайды.Қыз балаға қарағанда ер жігіттер 2 есе артық өзіне қол жұмсайды, дегенмен қыздар осы талаптарды  жиірек қолданады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3.Суицидтік  мінез-құлықтың себептері және оған әсер етуші

факторлар

А.Е. Личко жасөспірімдер арасында суицидтердің ең жиі кездесетін себептері

•     сүйікті адамын жоғалту;

•     шектен тыс қалжырау жағдайы;

•     өзіндік-қадір қасиетін осал сезіну;

•     алкогольді, психотропты дәрілерді және есірткіні пайдалану нәтижесінде пайда болатын жеке бастың қорғаныш тетігінің бұзылуы;

•     өзін-өзі өлтірген адаммен өзін теңестіру;

•     әртүрлі сылтаулар бойынша туатын қорқыныш, ызалану мен жабырқаудың әр алуан формалары. [1/14-б]

 

Суицидалдық әрекетке әсер етуші факторлар

 

І. Жанұядағы конфликт:

•          туыстарының  және қоршаған адамдардың әділетсіз болуы;

•         басқамен көңілдес болу, қызғану, айырылсу;

•         “сүйікті” адамынан айырылу;

•         жоспарының орындалуына кедергі жасау;

•         сүйікті адамывның мінез-құлқын, қасиетін ұнатпау;

•         жалғыз қалу,

•         сәтсіз махаббат;

•         басқалардың оған жеткілікті көңіл бөлмеуі,

•         жыныстық һәлдің төмендеуі.

 

ІІ. Психикалық күй:

•          дені сау адамның реалды конфликтіге ұшырауы;

•          паталогиялық себептер (психиканың бұзылуы)

ІІІ. Физикалық күй:

•         соматикалық аурулар, физикалық азап көру;

•         ажарсыз кемтар болу.

 

ІV. Қоғамға қарсы конфликттің туындауы:

•         қылмыстық жауапкершіліктен қорқу;

•