Темазы: Аңчы кижиниң ёзулалдары.

Сорулгалары: 1.Оореникчилерни  аңчы кижиниң   сагыыр ужурлуг ёзу-чаңчылдарын сагып  билиринге ооредир.

2. Оѳреникчилерниң сонуургак чоруун болгаш сос курлавырын байыдып сайзырадыр.

3. Бойдустуң байлаа – аннарга ынак болурунга,  оларны чарашсынып, хумагалап билиринге кижизидер.

Дерилгези: компьютер, проектор, үлегер домактар, слайды, видеофильмнер.

Чорудуу:

1. Организастыг кезээ.

   а/ Мендилежири

   - Бо хун бистин клазывыс шагында аалдап келген башкыларывыс –биле амыр-менди солчуп, туруп келгеш мендилежип алыылынар!

Класс шагында идепкейлиг ажылдаарын күзедим.

    2. Темазынче киирилде

     -Бо хун класс шагында кымнын дугайында чугаалажырывысты улегер домактарны номчупкаш, тываалынар!

«Эки аът ээзин байыдар,

Эки анчы чонун тоттурар».

«Чаш аңны кээргеп чор,

аныяк аңчыны сургап чор!»

Улегер домактарнын утказын тайылбырланар.

- Шынап-ла, эки аът чарыштарга киришкеш, эки шанналдарны алгаш, ээзин байыдар, а  езулуг езу-чанчылдарны сагып чоруур анчы кижи олчазын чоок кавы чону-биле денге улежип чиир болганы-биле чонун тоттурар дээн уткалыг.

- Кандыг – даа дуржулгалыг анчы кижини  улуг, хоочун анчы кижи чаа эгелеп чоруур аныяк анчыны аннаарынга ооредип, анчы кижинин сагыыр ужурлуг чанчылдарын, езулалдарын, аннаарынын чурумун таныштырып,сургап чоруур,  а чаш толдуг анны кажан-даа чок кылып болбас дээрзин чугаалап турар  улегер домак – тыр.

- Ам болур класс шагының темазын боттарыңар даап бодап олур боор силер.

Кымнын дугайында ооренип таныжар-дыр бис, уруглар? (Анчы кижинин дугайында чугаалажыр бис)

- Мурнувуска кандыг  сорулганы салыр  бис, уруглар? (Анчы кижинин езулалынын дугайында ооренир бис)

3. Темазын, сорулгазын таныштырары. ( Слайд № 1)

- Богун бистер клазывыс шагында «Анчы кижинин сагыыр ужурлары болгаш чанчылдарынын»  дугайында чугаалажыр бис.

4. Бажыңга онаалгавысты хынаптаалыңар. Аңчылар дугайында үлегер домактар бижип эккээр.

(Оореникчилер онаалгазын олудундан номчуптар)

Чаш аңны кээргеп чор,

аныяк аңчыны сургап чор.

Аяк эриин тѳгүлдүр кутпа,

аңчы дүрүмүн хажыдып сѳглеве.

Олча-тывыш дүрүмүнде,

орлан аңчы чурумунда.

Эки аңчы эзимге карганмас.

Тайганың ыяжы-биле чор,

Аңның изи-биле чор.

Хол даян аннава

Хоп дыннааш ажынма.

-Улегер домактарда чунун дугайында чугаалап турарыл?

5. Башкынын кыска чугаазы

    -Тыва  кижинин бурунгу мергежилдерин аданар? (Слайд № 5-6)

    Тыва улус шаг төөгүден бээр мал малдап, чер ажылы кылып, аңнап-меңнеп чораан. Аңнаар чорук бистиң ада-өгбелеривистиң амыдыралының бурун шагдан тура бир чугула кезээ бооп келген болгаш онзагай чурумнуг.

    Бистиң бурун өгбелеривис амыдырап чурттаар дээш, ажы-төлүн доруктур азыраар дээш, аш-чутка алдыртпас дээш, оран-байлаа болур аңны, кушту база балыкты таарыштыр, өйлей өлуруп чип чораан.

    Чүге өйлей, таарыштыр өлурүп чип чорааныл? (Оран-чуртунун байлаан кайы-хамаан чокка төтчеглевес, өлүрбес, аңчы кижиниң сагыыр чаңчылдарын хажыт чокка сагып, өйлей аңнап чораан.)

- Аңчы кижи кандыг болурул? (Эң-не шыдамык, кашпагай, коргар чүвези чок, угаангыр-сагынгыр, эрес-шоваа, чугаа-сооттуг, хоптак-чазый болбас,аңнарга ынак, кээргээчел кижи болур).

Аңнаашкынга хамаарышкан чаагай чаңчылдар, тускай ёзулалдар,чалбарыглар, сүзүглелдер, хоруушкуннар хөй-хөйү-биле тывылган.

8. Анчы кижинин  Оран ээзинге чалбарыы (Куулар Аяс кууседир)

Башкынын созу:Аннап унеринин мурнунда тыва кижи баштай чарын коруп, хуваанак салыр, Ол болза аннап чорааш олча-омактыг болурунга, ал-боду, аът-холу озал-ондактан чайлап чоруурун бузуреп коруп алыры.

 Чарын, хуваанак анчы кижиге сезинчиг кылдыр дужуп, унер ай, хуну таарымча чок хире болза, аннаарын соксаткаш, оске хунче чылдырып алыр.

 Анчы кижи аннаар дээн черинге келгеш, чер одаг кылып алыр эптиг черни шилип алгаш, одун ужудуп, шайын хайындыргаш, оран тандызынче чажыын чажып, чалбарыгны кылыр.

Аяска ангы онаалганы берген мен. Оран тандызынын ээзинге чалбарыгны  Куулар Аяс  коргузер.

Анчынын чалбарыы

Оран тандым, оршээ!

Адак узактан сени сурап,

Аннап келдим, алдын Тандым!

Саным салып, чалбарып,

Чажыым чажып олур мен.

Бээринни белеткеп,

Алырымны аайлаштырып,

Караамга козулдуруп,

Кара боомга дээртип,

Оршээп тур, алдын Тандым!

Будуун аразынга бузурба,

Чаадын алдынга чажырба!

Караан хаштап,

Кулаан куйлап бер!

Озенинге оортуп,

Каскаанга каттыртып тур!

Соп чиир чилиглиинден,

Соргулаар чаглыындан.

Палт дээш,

Баарынга дегзин!

Ток дээш,

Донга бажынга дегзин!

Дизиг сынмас

Диин,киштен;

Артыг сынмас

Ан-менден хайырла,алдын Тандым!

Башкынын созу: Аннап дооскаш, одаанга база катап санын салып, чажыын чажып, оран-тандызынын кежиин четтиргенин илередип, могейип, тейлээш чанар.  

6.Видеофильм «Оран кежии»

Бистин оореникчилеривистин, башкыларывыстын  тырттырганы «Оран кежии» деп видеофильмин коруптээлинер.         

8.Информаторлар – биле  ажыл.  (слайд №7)

-Бистиң суурувуста аңчылар кайы көвей. Класс шагынга белеткенип тура суурувустуң дуржулгалыг  аңчыларынга база аныяк анчыларынга барып кыска информацияны чыып белеткеп алган бис. (Слайдыда чуруктарын коргузуп турар)  

 1. Ондар Святослав Чотпаевич

2. Куулар Шолбан Николаевич

3. Санаа Владимир Кошкар-оолович

4. Куулар Алексей Кошкар-оолович (Будун республикада Узун-Анчы деп ады алгаан, билдингир апарган анчыларнын бирээзи)

5. Монгуш Михаил Чамыянович

9.Видеоузунду – Ондар С.Ч. (11 мин.)

- Монгуш Борахович Кенин-Лопсаннын кым деп акызы-биле Святослав Чотпаевич аннап чорааныл?

- Монгуш Медикей кырган-ачайнын канчаар аннаарын сонуургаан-дыр?

- Анчы  кижи кандыг чанчылдарны сагыыр дээн-дир?

10.Тест-биле ажыл

Башкынын созу: Класс шагынын темазын кайы-хире билип алганынарны хынаары-биле тестини кылыптаалынар. Шын харыы 2-ден хой  база болуп болур. Кичээнгейлиг болур силер, уруглар! 

А1: Тыва кижинин бурунгу мергежилдерин тывынар.

а/ шинчилел ажылдары                  в/улетпур ажыл-агыйы

б/анныыр ажыл-агыйы                   г /унуш остурер ажыл-агый

А2: Бурунгу тыва анчы кандыг чепсек –херекселди ажыглап чорааныл?

а/ ча-согун                                                                б/  ая

в/хендир                                                                    г/ дуранныг боо

А3:  Анчы кижинин олчазын  аалдар-биле улешпес чуулдерни айыт.

а/ сыын мыйызы                                   б/ ан эъди

в/унелиг кештер                                   г/адыг оду

А4: Анчы кижи одаандан чоруп тургаш чуну арттырып каарыл?

а/ Тонну                                          б/ идиктер

в/ бир одаар ыяшты                        г/шай, дусту

А5: Анчы кижинин ыдыктыг сагыыр чанчылдарын немей бижи:

а/ Оолдуг анны боолавас                   б/ ижээген тарбаганнарны ыштап болбас

в/                                                          г/ ховартап бар чыдар аннарны атпас    

А6: Хондергейде бар аннарны айтынар?

а/ маныла                             б/ торгу

в/ ак торлаа                          г/ песец                                          

10.Туннел ундурери:

-Класс шагы силерге таарышты бе? Чуге?

- Анчы кижинин езу-чанчылындан чуну билип алдывыс?

1. Аңчы кижи одаанга 1 хүннүң хүнезинин арттырып, 1 одаар кургаг ыяшты белеткеп каар.

2. Сүттүг шайын хайындыргаш, оран-таңдызынга чажыын чажып чалбарыыр.

3. Аңны кайы-хамаан чокка өлүрбес, өйлей өлүрүп чиир.

4. Оолдуг аң боолавас.

5. Тыпкан олчазын чону-биле үлежир.

6. Чазын, чайын аңнавас. Чуге?

7. Дииңни агарбаанда атпас, өске өлүктүг аңнарны база дүгү чедишпээнде аңнавас.

      8.Суур девискээринде кайы тайгаларже аңнап турарыл?

Туннелди унудуруп тургаш, мындыг чуулду немей билип алза чогуур:

Душкан-на кижи боо эдиреп, аанап болбас. Анчы кижи аннаарболгаш  боо эдилээр чопшээрелдиг болур. База анчы  деп документилиг болур.Чопшээрел чок улус аннаар болза ап чораан боозун хавырып апаар болгаш хой туннуг акша торгаал толээр. Айыыл чок чорукту албан сагыыр ужурлуг бис.