ТЕМÆ  : ХЕТÆГКАТЫ  КЪОСТАйы      БАСНЯ   "  БИРÆГЪ  ÆМÆ  ХЪРИХЪУПП ".

 

НЫСАН  :                     1.  Хæдзармæ   куыст   сбæрæг   кæнын  .

                                     

                                      2. Басняйы мидис   бамбарын   кæнын.

                                                   

                                     3. Æгъдау  ,   æфсарм  ,  уæздандзинады

 

                                                                                                               Эпиграф

 

                                                                                                                                                             1 . Адæймаг   йæхицæн  цы  нæ  фыдбылыз   ары  ,  ахæм   нæй  .   Уыцы  фыдбылызты  сæйрагдæр  сты :  искæмæ  хæлæг  кæнын  æмæ   хæлæф  кæнын  .

                                                                                         Мамсыраты   Дæбе  .

2 . Царды  бирæ   хорз   амæлттæ  ис  ,   æмæ  сæ  зонын  хъæуы …   Фæлмæн   ныхасæй  цы  бакæнай  ,   уый  тызмæгæй   нæ   сараздзынæ  .   «  Æз  дæн  »   у   æгъатыр  низ ,  æмæ  дзы  дæхи  бахиз…

 

                                                                                                                               Коцойты  Арсен .

 3 . Уæвгæ ,  куыд   хорз  æмæ  куыд  æнцон  у  искæмæн   мисхалы  бæрц   циндзинад  æрхæссын  ,  фæлæ   йæ , хъыгагæн, цæст   куыд  нæ   фæуарзы  арæх .

 

                                                                                                                          Гаглойты   Владимир .

( Иу  дзы   фыссæм  фæйнæгыл ,  иннæтæ  гæххæттыл

   ДЗЫРДУАТОН   КУЫСТ:

                      Хæдмæл -  истæй  мард .

                      Тугуарæн – фыдбылыз , 

                      Фæзæрдæхæлд – ам  баууæндыди .

                      Дзæгъæлхæтæг – æнæ  хъуыддагæй  чи  цæуы  ,  уый .

                      Ацы  тыхтона – ам  зын  рæстæг .

(Дзырдтæ  æмæ  дзырдбæстытæ  амынд  цæуынц  урочы  дæргъы ).

 

АХУЫРГÆНÆГ :  Йæ  алыварс  лæггад  кæнынмæ  чи  фæтырны  ,  ахæмæн  адæм  дæр  никуы  базивæг  кæндзысты  æххуысмæ   æрцæуын .  Адæм  кæрæдзи  ныфсæй  цæрынц .  Кæрæдзи  цин ,  рыст ,  маст  æнкъарынц .

Кæрæдзийæн  ныфсытæ   æвæргæйæ  царды  уæз  рогдæр  кæнынц .

      Къостайы   сфæлдыстад   царды  уæз  рогдæр   кодта  æви  нæ  ?

 

АХУЫРДЗАУ : Къостайы   сфæлдыстады   æвдыст   цыдис  ирдæй 

цард , куыд   уыдис   ,   афтæ  .  Поэт   йæхæдæг   уыцы  цардæй   рацæуæг   уыд  .   Уымæ   гæсгæ  ,  нæ   бон   зæгъын   у  :    мæгуыр  адæймаджы  цард  æмбæрста  ,   æнкъардта   æмæ   йыл  зарыд .

(  Кæсынц  æмдзæвгæ  наизусть .  Ахуыргæнæг  дзуæппыты  æхсæн  фæрстытæ  дæтты ).

АХУРГÆНÆГ :  Цавæр  « зарæг » у поэты  æмдзæвгæ ?

АХУЫРДЗАУ :   Поэты  « зарæг » у  хъарæг .

АХУЫРГÆНÆГ :  Цавæр  литературон – аивадон  мадзалæй  пайда  кæны  Къоста  цæмæй  « хъарæг » равдиса ?

АХУЫРДЗАУ :  Къоста  спайда  кодта  абарстæй , зæгъæм : 

                                        Адæмæн  сæ  рæсугъд  уæттæ  

                                        Хъармæй  ,  райдзастæй  лæууынц,

                                        

                                            Абарст

 

                                        Махæн  та  нæ  сывæллæттæ 

                                        Уазал  лæгæтты  кæуынц…

АХУЫРГÆНÆГ :  Æмдзæвгæйы  композицийы  тыххæй  цы  у  уæ  бон  зæгъын .

АХУЫРДЗАУ :  Æмдзæвгæ  арæзт  у  4  строфайæ .  Алы  строфайы  дæр  4  рæнхъы .   Иу  хъуыды  иннæ  хъуыдыимæ  бары .

АХУЫРГÆНÆГ :  Æмдзæвгæ  уæ  цы  хъуыдытыл   бафтыдта ,  ууыл  æрдзурæм …   Стæй  æмдзæвгæйы  мидис  аивынæн  цы  бакæниккат .

( Ацы  хæс сын  лæвæрд  уыд  хæдзармæ ,  дзуæппытæ  дæттынц ).

АХУЫРГÆНÆГ :   Къостайæн  йæ  царды  нысан  уыд  адæмæн  лæггад  кæныны  мидæг .  Лæггад  сын  кодта , йæ  бон  куыд  уыд  ,  афтæ .

Байхъусут  ма , сабийæ  сын  куыд  æххуыс  кодта  ,  уымæ …

    (  Ахуыргæнæг  кæсы  «  Къостайы  кадæг » - æй  24  сæргонд ).

Къоста  йæ  алыварс  уыдта ,  адæм  кæрæдзийæн  куыд  æххуыс   кæнынц ,

 уый .  Куыд  нæ  хъуамæ  сахуыр   уыдаид  уыцы   царды   хæрзиуæгыл ,   кæд  æмæ  йæ  царды  Балаты  Хакъойы   хуызæн  адæм  уыд .   Хакъо  уыд йæ  фыццаг  ахуыргæнæг .

           Кæд   цард   уæззау  уыд  ,  уæддæр  адæмы  нæ  рох  кодта  циндзинад ,   сæхи   ирхæфстой  ,   сæ  хъæндзинæдтыл  худын  зыдтой .  Кæрæдзийæн – иу  ахæм  хабæрттæ  ракæдтой ,  кæцытæй – иу  сæхицæн  стыр  зонд  истой .

Адæймаг  йæхи  куыд  дара  ,  хи  дарæн  куыд  нæй  ,  уыдоныл  ахуыр  кодта  адæмон  сфæлдыстад .

Цы  у  адæмон  сфæлдыстад ?

АХУЫРДЗАУ :  Фыдæй  фыртмæ  ,  дзыхæй  дзыхмæ  адæм  цы  уацмыстæ  лæвæрдтой  иу  фæлтæрæй  иннæмæ  ,   уыдон  хонæм  адæмон  дзургæ  сфæлдыстад .

АХУЫРГÆНÆГ :  Адæмон  дзургæ  сфæлдыстад  цал  хуызыл  дих  кæны ?*

АХУЫРДЗАУ :  Мах  зонæм :  аргъæуттæ ,  таурæгътæ ,  кадджытæ , зарджытæ ,  æмбисæндтæ , уыци – уыцитæ .  Адæмон  дзургæ  сфæлдыстады  хуызтæ  сты  иууылдæр .

АХУЫРГÆНÆГ :  Аргъæуттæ  цал  хуызыл  дих  кæнынц  ?

АХУЫРДЗАУ :  Аргъæуттæ  дих  кæнынц  3  хуызыл :  цæрæгойты  аргъæуттæ ,  цардуаджы  аргъæуттæ ,  алæмæты  аргъæуттæ .

( Дæнцæгтæ  хæссынц ).

 

АХУЫРГÆНÆГ : Къоста  тынг  бирæ  уарзта  адæмон  сфæлдыстад  .  Йе  сфæлдыстадыл  бæрæг  дары  дзургæ  сфæлдыстадæ  тæфаг .

       Чи  зоны  ,  зымæгон  бон – иу  сæ цырæгътæ скъолайы  сыгъд  куы  фесты ,  уæд - иу

Сын  сæ  ахуыргæнæг  Хакъо  дзырдта  аргъæуттæ  ,  кадджытæ  ,  таурæгъæтæ ,  зарыд  сын  зарджытæ …   Афтæмæй  сæ ,  сывæллæтты  ,  стыр  зондыл  ахуыр  кодта .

           Къоста  куы  рахъомыл , уæддæр æй  нæ  ферох  сты  уыцы  зондамындтытæ , уый  æдде   ма  сæ  пайда  дæр  кодта  ,  йæ  уды  сæ  хъахъхъæдта  стыр  хæзнайау .

      Ахæм  зондамындтытæй  райгуырдаид   басня  «  Бирæгъ  æмæ  хърихъупп»

Бакæсæм  ма  ацы  уцмысмæ .

  ( Развæлгъау  ахуыргæнæг  бацæттæ  кодта  3 ахуырдзауы ,  уыдон  æвдис  сценкæ  ,  иннæ  скъоладзаутæ  хъазынц  публикæйы  ролы .   Хъуысы  музыкæ, бирæгъ  хуыссы  æмæ  зад  хæрд  кæны  .   Автор  рацæуы,  уайдзæфгæнæджы  каст  æм  кæны  ,  йæ  сæр  батылдта ,  публикæмæ  ракаст  æмæ  дзуры …

Сценкæ  хъазынц .  Фæхудтысты .  Кусынц  уацмысыл ).

АХУЫРГÆНÆГ :  Цæмæ  бакастыстæм  ,   уым поэт  кæуыл  дзуры ,  сырдтыл ?

АХУЫРДЗАУ : Къоста  кæд  сырдты  тыххæй  дзуры ,  комкоммæ  сæ  æвдисы  , уддæр ,  мæнмæ  гæсгæ  адæмыл  хъуыды  кæны .  Уымæн  æмæ  сæ  адæмы  æгъдауыл  æхуыр  кодтой  рагæй  фæстæмæ .

АХУЫРГÆНÆГ :  Нæ  фыдæлтæм  зыдгæнаг  адæймаг  уыд  æгад ,  йæ  гуыбыныл хæцын  чи  нæ  зыдта , уый  та  уыд   фидиссаг .  Се ххормаг  æргом  никуы  равдыстаиккой  ,  стæй – иу  афтæмæй  фынгыл  æрбадтысты , зæгъгæ ,  уæд – иу йæ  æнæвнæлдæй  ныууагътой .  Ирæтты  хсæн  зыдгæнаг  адæм  нæ  уыд  ,  фæлæ  цæмæй  сæ  хсæн  ахæмтæ  ма  фæзына  ,  уый  тыххæй  

«Бирæгъы» хуызæттыл  хъуыды  кодтой  аргъæуттæ ,  æмбисæндтæ …

Зæгъæм :  гуыбыны  коммæ  куы  кæсат , уæд  дæ  сæр  худинаджы  бын  фæуыдзæн , гуыбын  мæрдтæм  кæны , гуыбын  скъæт  у …

Бахъуыды  сæ  кæнут  ,  уæ  сæрмæ  худинаг  макуы æруадзут

Къоста  цавæр  аргъауы  хуызæй  спайда  кодта , цæмæй  басня  ныффысса ?

АХЫРДЗАУ : Фыссæг  спайда  кодта  цæрæгойты  тыххæй  аргъауæй .

( Кæсынц  басня ).

АХУЫРГÆНÆГ :  Автор  зыдгæнæджы  куыд  хоны ?

АХУЫРДЗАУ :    Автор  зæгъы :           Алчи   зыдгæнæджы 

                                                                Бирæгъ  фæхоны .

                                                                Бирæгъ зыд  кæй  кæны ,-

                                                                Чидæрид  зоны …

АХУЫРГÆНÆГ :  Йе  нæфсисæй  адæмæн  цы  кæны ?   Цы  йыл  æрцыд ?

АХУЫРДЗАУ :                                        Раджы  та  иу  бирæгъ

                                                                Нард  хæдмæл  хордта ,

                                                                Афтæмæй  адæмæн

                                                                Тугуарæн  кодта .

                                                                

                                                                Диссаг æвналынмæ .-

                                                                Цас ын  æнтысти  !

                                                                Уалынмæ  уæны  стæг

                                                                Хурхы  нынныхсти .

 

                                                                Атылди , адаргъ  и ,

                                                                Нал  уыд  йæ  сæрæн …

                                                                Амонд  йæ  хъахъхъæнæг

                                                                Ахæм  æвзæрæн !

 

АХУЫРГÆНÆГ :   Кæмæй  агуры  æххуыс  бирæгъ ?

 

АХУЫРДЗАУ :                                        Хърихъупп  хæстæджыты

                                                                Донбылтыл  зилы …

                                                                Бирæгъ  йæ  цыппæртæ

                                                                Хърихъупмæ  тилы .

АХУЫРГÆНÆГ :  Хърихъупы  хъуыдытæ .

АХУЫРДЗАУ :                                        - Ай  та  цы  диссаг  у ? –

                                                                  Рагæй – æрæгмæ

                                                                  Никуы мæм  бабæллыд 

                                                                  Бирæгъ  хæстæгмæ …

                                                                  Хърихъупп  фæзæрдæхæлд ,

                                                                  Абадт  йæ  цуры :

                                                                  - Цæй – ма  ,  цы  мæ  кæныс ? –

                                                                  Сырд  ма  кæм дзуры !

АХУЫРГÆНÆГ :  Хърихъупп  куыд  ирвæзын  кæны  бирæгъы ?

АХУЫРДЗАУ :                                          Иу  цæст  ма  фезмæлыд

                                                                  Иннæ  ныдздзагъыр …

                                                                  Хърихъупп  цæстæнгасыл

                                                                  Рагæй  уыд  ахуыр,-

 

                                                                  Бирæгъы  хъæлæсы

                                                                  Фатау  фæцавта

                                                                  Даргъ  бырынкъ , афтæмæй

                                                                  Оны  стæг  сдавта .

 

АХУЫРГÆНÆГ :  Бирæгъ  фервæзт , хърихъупп  йæхи  куыд  дары ?

 

АХУЫРДЗАУ :                                         Бирæгъ  æсулæфыд …

                                                                 Фервæзт  нæ  рынчын ! …

                                                                 Хърихъупп  æм  бадзырдта :

                                                                 - Цæй – ма  мæ  мызд  мын !

 

АХУЫРГÆНÆГ :  Раздæры  рынчын  цавæр  дзуапп  дæтты ?

АХУЫРДЗАУ :                                          Сырд  дын  фæхъæр  ласта :

                                                                  - Гъæ , дзæгъæлхæтæг !

                                                                  Гас  мын  кæй  баззадтæ

                                                                  Абон  дæхæдæг .

 

                                                                  Бузныг  цæуылнæ  дæ,

                                                                  Гайтма  мæ  дзыхæй

                                                                  Де взæр  лæгун  къоппа

                                                                  Райстай  дзæбæхæй ?!

 

                                                                  Барст  дын уæд  ацы  хатт

                                                                  Ацы  тыхтона !

                                                                  Искуы  ма  фембæлæм

                                                                  Додой  дæ  къона !

 

АХУЫРГÆНÆГ :   Бирæгъæй  ,  хърихъуппæй  уæздандæр ,  уæзбындæр  ,  растдæр ,  æгъдауджындæр  чи  у  ?

АХУЫРДЗАУ  :   Нæдæр  бирæгъ  ,  нæдæр  хърихъупп .   Адон  дыууæйæ  дæр  сты  æнæуæздандзинады  хицæутта .  Бирæгъ  у  зыдгæнаг ,  йæ  гуыбыны фæдыл  цæуы ,  бузныг  дзурын   та  æппындæр  нæ  зоны .  Кæны хæлоф.

       Хърихъупп  та у  æнæсæр  .  Мæлæтæй  кæйдæр фервæзын кодта  æмæ  дзы  æвиппайды  куры  мызд .  Уый  дæр  зыдгæнаг  у  ,  уымæн  æмæ  йæ  хоздзинадæн  агуры  мызд .

АХУЫРГÆНÆГ :  Адæймаг  хъуамæ  йæ  алыварс  циндзинад  хæсса  ,  æвгъау  æй  ма  кæна . « Уæвгæ  ,  куыд  хорз æмæ  куыд  æнцон  у  искæмæн  мисхалы  бæрц  циндзинад  хæссын , фæлæ  йæ  ,  хъыгагæн  ,  цæст  куыд  нæ  фæуарзы  арæх .» - дзырдта  ирон  фыссæг  Гаглойты  Владимир .

        Абон  урочы  дæргъы   басняйы кой  кæнæм  .   Цы  у  басня ,  ууыл  æрдзурæм .   Куыд  бамбæрстат  ,  афтæмæй  басня  дæр у литературон  термин .

        Къоста  цы  æмдзæвгæ  ныффыста  ,  уым  кæуыл  дзуры ?

АХУЫРДЗАУ :  Мах  бамбæрстам  уый  ,  æмæ  поэт  сырдтыл дзургæйæ  дзырдта  махыл ,  адæмыл .

АХУЫРГÆНÆГ :  Ахæм  ныхас  хоном фæсномыг ныхас . 

      Фæсномыгæй  уацмысы  мидис  æвдыст  кæм  фæцæуы  ,  сырдты  миниуджытыл  дзургæйæ  адæмы  кæм равдисынц  ,   ахæм  уацмыс  хонæм  басня .  Басня  вæййы  стыр  зондхæссæг .

Ацы  басня  нын  цы  амоны ?

АХУЫРДЗАУ :  Зыд  ма  кæн  ,  бузныг  дзурын  зон , дæ  хорзæн  мызд  ма  агур, ахæм  зонд  нын  амоны  Къоста .

АХУЫРГÆНÆГ :  Бирæгъ , мæгуыр , йæхицæй  тыхджындæр  æмæ  хуыздæр  никæй  æнхъæлы . Уый  у тынг  тæссаг  низæй  рынчын . Коцойты  Арсен  уыцы  низы  тыххæй  афтæ  загъта : « Царды  бирæ  хорз  амæлттæ  ис ,  æмæ  сæ  зонын  хъæуы …   Фæлмæн  ныхасæй  цы  бакæнай , уый  тызмæгæй  нæ  сараздзынæ .   « Æз  дæн »  у  æгъатыр  низ ,  æмæ  дзы  уæхи  бахизут …»

 

Иу  хатт  ма  мын  зæгъут , басняйы  цы  бæллæхтæ  æрцыдысты ,  уыдон  цæй  фæдыл  æрцыдысты ?

АХУЫРДЗАУ :  Ацы  бæллæхтæ  æрцыдысты  зыд  æмæ  кæрæфы тыххæй , рогсæр æмæ « æз  дæн » низы ахосæй .

АХУЫРГÆНÆГ :  Адæймагмæ  , хъыгагæн , ис  бирæ  хъæндзинæдтæ .  Зын  у адæймагæн  йæхиимæ  тохы  бацæуын ,  фæлæ  хъæуы .  Куы  нæ  тох  кæна  адæймæг  ,   басняйы  аккаг  суыдзæн .  Махæй  та  никæй  фæнды

 « бирæгъ»  æмæ  « хърихъупп »  уæвын . 

          Бадарын  нæ  хъæуы  нæ  зæрдыл  зындгонд  ирон  фыссæг  Мамсыраты  Дæбейы  ныхæстæ  : « Адæймаг  йæхицæн  цы  нæ  фыдбылыз  ары , ахæм  нæй .  Уыцы  фыдбылызты  сæйрагдæр  сты :  искæмæ  хæлæг  кæнын  æмæ  хæлоф  кæны