Конспект урока по калмыцкому языку «Неясные звуки» современного калмыцкого языка и «ясное письмо» Зая-Пандиты.5.09.2014.

Кичәлин төр: Эгшг әс болн үзгүд. Тодрха биш эгшгүдин тууҗ.

Кичәлин күцл:

«Тод бичгин» тууҗин туск медрлнь сергәҗ давтулх. Хальмг келнә эгшг әәсин болн үзгүдин туск медрлнь гүүдүлҗ батлх. Тод бичлтин болн өдгә цагин эгшг әс болн үзгүд дүнцүлҗ, тодрха биш әәсиг яһҗ йилһхинь шалһлһн. Хальмг келнә тууҗнь күндлҗ, төрскн келндән дурта болх сурһмҗ өглһн.

Кичәлин дөңцл: компьютер, интерактивн самбр, «Әс болн үзгүд» гидг таблиц, «Цаһан толһа» таблиц, өңгтә церд.

Кичәлин йовуд.

1. Күүндвр.

Эндрк мана кичәлин төр «тод бичглә» залһлдата. Түрүләд урд дассан давтхмн (презентац үзүләд)

- «Тод бичг» гисн юмб?

- эн мана цуг өөрд келн-улсин бичлт.

- тод бичлтиг кен, кезә үүдәсмб?

- 1648-гч җилд, Зая-Пандита гидг номт үүдәҗ.

- Зая-Пандитын тускар дәкәд ю меднәт?

- Зая-Пандита 1599-гч җилд төрсмн.

- Тод бичгт болн өдгә цагин алфавитд әс яһҗ хувагдна?

- хадврмуд болн эгшгүд

- Эгшг әс яһҗ хувагдна?

2. Дассан сергәх. Тодрха биш эгшг.

Багш. Эндр мана хаһлх төрлә тадн невчк таньлдлат.

- Хальмг келнд эгшгүд яһҗ хувагдна? гихлә

- Ар дарана, өмн дарана болн тодрха биш эгшгүд.

- Тод келнд бас тиим эгшгүд бәәсмн.

«Цаһан толһа» таблиц олзлад, өдгә цагин болн тод бичлтин үзгүд сурһульчнрла хамдан шинҗлһх:

Үзг А О У Ы И Э Ө Ү Ә

өдгә а о у ы и э ө ү ә

Тод бичгт

3.Шин төр.

А) Тод бичгт «ә», «ы» әс/үзгүд уга бәәснь мадн үзҗ тодлвидн.

Дәкәд «тод бичгт» тодрха биш эгшгүд бас уга бәәж, өдгә цагт мана келнд тодрха биш эгшгүд элвгәр харһна. Тодрха биш эгшгүд онц йилһлтә: эдн келгднә, соңсгдна, болв – бичгдхш. Альдас эн тодрха биш эгшгүд ирсмб? - гихлә, тод бичлтәс үлдҗ гиҗ болхмн.

Энүг медхин төлә үгмүдиг шинҗлхмн: тод бичгт болн өдгә хальмг келнд яһҗ бичгдгнь.

Би танд тод бичгәр «Тавн тө сахлта нег тө өвгн» гидг туулин эклц умшад, зәрм үгмүд бичәд хальмг келнд тедн яһҗ бичгдгнь дүнцүлхмн:

Тод бичг Хальмг келн

1 табун тө сахалтай нигэ тө өбөгөн тавн тө сахлта, нег тө өвгн

2 кэзэнэй байҗи кезәнә бәәҗ

3 эмэгэтэйигэн хойорон эмгтәһән хойрн

4 улагчи үкэртэй үлагч үкртә

Хөөннь хальмг үлгүр шинҗлх. «Күн ахта, девл захта»

Кү:н ахатай, , дэбэл захатай

Б) Зәрм үгмүднь буулһҗ бичхмн:

табун- тавн

сахал – сахл

өбөгөн – өвгн

эмэгэн – эмгн

үкэр - үкр

Эн үгмүд шинҗлхлә, ю келҗ болхмн?

- кезәнк «бүкл» эгшг узгүд дгә цагт уга болад хүврҗ, зуг әс болдҗ үлдҗ. өдгә хальмг келнд тодрха биш эгшгүд олар харһна

В) үгмүд «тодо бичгәр» - менде, өндөр, өнчин

Өдгә цага келлһн: менд, өндр, өнчн

Багш үгмүд ниилврәрнь умшна (альхарн цокад), сурһульчнр бичнә. Үлгүрнь:

менд, та-вн

өндр, са-хл

өнчн өв-гн

эм-гн ү-кр

- (бичсән шинҗләд сурһульчнр ашлвр кецхәнә)

- тодрха биш эгшгүд үгд ниилрмүд бас тогтана («бүкл» эгшгүдтә әдл)

4. Д/Наадн. «Тодрха биш эгшг әс олҗ бичтн»

Багш үгмүд келхлә (ниилврәр), сүрһульчнр тодрха биш эгшг олҗ (*) темдгәр темдглнә (самбрт өңгтә цердәр):

Үлгүрнь: кө-д*л-м*ш, на-м*р, баг-ш*, эц-к*, чо-н*, эг-ш*г,

Кө-г*л-җ*р-һ*н, тем-с*н

5. Ашлвр. Багш сурһульчнрла хамдан.

- хальмг келнд эгшгүд ямаран 3әңгд хувагдна?

- өмн дарана эгшгүд, ар дарана эгшгүд, тодрха биш эгшгүд.

- тодрха биш эгшгүдин онц йилһврнь ямаран?

- эдн келгднә, соңсгдна, зуг бичгдхш

- хальмг келнд тодрха биш эгшгүд альдас ирсмб?

- эдн тод бичлтәс үлдҗ, хальмг өдгә келнд элвгәр харһна

- тодрха биш эгшгүдиг чикәр умшхин (келхин) төлә мадн ю кех зөвтәвидн?

- чик хальмг келлһиг соңсҗ тодлх: багшин, бичәчнрин (шүлгчнрин), ээҗ-аавнрин, дуучнрин дуулсиг.

6. Темдг тәвлһн.

7. Герин даалһвр.