9 сыныф.

                         Къадимий умумтюрк эдебияты абиделери

Къадимий умумтюрк абиделеринден бири - бу Орхон Енисей язылары. Орхон абиделернине «Куль Тигин абидеси» кире (8 асыр), «Бильге Къагъан» абидеси, «Тоньюкъукъ» абидеси, Махмуд Къашгъарийнинъ «Дивану лугъат ит тюрк» (9 асыр), Юсуф Баласагъунлынынъ «Кудаткъу билик» (бахт кетирген абиде. 9 асыр). Бу абиделер тильни сакълагъан абиделер деп сайылалар. Къадимий умумтюрк эдебияты абиделерининъ тили бутюн тюркий халкъларгъа анълашыла.

Къадимий умумтюрк эдебияты абиделеринден Орхон абиделерининъ тапылув тарихы пек меракълыдыр. Абиделер Орхон ве Енмсей озенлерининъ янында тапылгъаны ичюн оларны Орхон абиделери деп адландыргъанлар.

Ильк Орхон абиделер акъкъында 1720 сенесинде айтылды.  Орхон (Коктюрк) язысыны Вильгельм Томсен айдынлата. Ве бутюн тюрк халкълар арасында  миннетдарлыкъ къазана. Къадимий тюрк язысынынъ тарихында орхон, уйгъур, арап язылары къулланылгъан. Орхон язысындан сонъ уйгъур язысы къулланылгъан, сонъ исе арап язысы ишлетильген. Арап язысындан сонъ латин элифбесине кечильген, латин элифбесинден сонъра кирилл элифбеси къулланылгъан.

Орхон язысы миллий элифбе оларакъ 5 асыр дывамында къулланылгъан. Орхон элифбесинде 150-ден зияде ишаретлер бар, бу ишаретлер 38 ариф иле бериле. Арифлер бири-бирине къошулып язылмай. Олар сагъдан солгъа айырылып язылалар. Сёзлер ве ибарелер бири-биринен 2 нокътанен айырылалар.

Орхон  абиделерине даа «Куль Тигин», «Бильге Къагъан», «Тоньюкъукъ»  абиделери кире. Бу абиделернинъ мундериджесинде Куль Тигин, Бильге Къагъан, Тоньюкъукъ киби укюмдарларнынъ тюркий къабилелернинъ бирлештюриви акъында тасвир олуна. Бу абиделерде тарихий шахыслар акъкъында меракълы  малюматлар бериле.