Къырымтатар эдебиятымызнынъ тарихы.

Халкъымызнынъ бутюн тарихий девирлеринде иджат эткен, муэллифлернинъ аятий ве иджадий ёлуны араштыргъан, огренген, тертип ве талиль эткен фен къырымтатар эдебиятынынъ тарихы, деп адландырылыр.Къырымтатар эдебияты тарихынынъ асыл тамырлары къадимий умумтюрк эдебияты абиделеринен багълыдыр. Бутюн алемни айретте къалдыргъан ("Куль Тигин абидеси", "Бильге Къагъан абидеси", Тоньюкъукъ) Орхон (Коктюрк) абиделери эдебият тарихымызнынъ ирмакъ башлары сайылалар. Къадимий умумтюрк эдебияты абиделерини бильмейип, къырымтатар эдебияты тарихыны огренмек олмаз.Биз бу эсерлерден халкънынъ яшайыш тарзыны фикир этюв къабилиети, ахлякъы, анъы насыл ёлларнен тасвир олунгъаныны огренеджекмиз. Бу абиделерде къупланылгьан сёз саньатынынъ образлы беян этюв усулыны талиль этеджекмиз.Къырымтатар эдебияты гъае, мундеридже, жанр джеэтинден халкъ агъыз иджадынынъ аньанелери эсасында илериледи. Ислям дини къабул этильген сонъ, тюрклер арап медениети, эдебияты ве фольклорынен таныш олдылар. Арап фольклорынынъ бир чокъ нумюнелери халкъымыз тарафындан менимсенильди. Бедий эсерлер язылды, эдебият хазинеси зенгинлешти.XII асырнынъ сонъу - XIII асырнынъ башында Махмуд Къырымлынынъ "Хикяет-и Юсуф ве Зулейха" дестаны пейдаола. Бу дестан Къырымда язылгъан энъ къадимий эсер сайыла. Арап халкъ агьыз яратыджылыгъында айтылып кельген дестан эсасында язылгъан бу дестан къырымтатар эдебияты тарихынынъ Къадимий деврине темель къоя.XIII асырнынъ ортасындан XV асыргьа къадар девам эткен девир къырымтатар эдебиятынынъ Алтын Орду деври сайыла. Бу девирде тизильген Алтын Орду девлетине Къырым ярым адасы да кире. Эки юз беш сене девамында яратыл гьан эдебият акъкъында малюмат гъает аз. Амма эльде этильген базы бир тарихий малюматларгъа коре, Солхат шеэри (Эски Къырым) Къырымнынъ буюк бир медениет меркези олгъан экен. Бу медениет меркезининъ Алтын Ордугъа киртен Сарай, Булгъар, Хорезм ве Орта Асиянынъ дигер медений меркезлеринен алякъалары пек къавий олгъан.Абдульмеджит Эфенди, Ахмед Ходжа эс-Сарайий, Сейфи Сарайий, Мевляне Исхакъ, Мевляна къады Мухсин киби муэллифлернинъ эсерлери шу девирде язылгъандыр. Оларнынъ чокъусы Къырымда догъып, Сурие, Мысырда ве Османлы императорлыгъынынъ меркезлеринде иджат эткенлер. Олардан бири Абдульмеджит Эфенди Къырымда яшап, иджат эткен шаирдир.1428 сенесинден та 1783 сенесине къадар къырымтатар эдебияты тарихында буюк илерилевлер ола. Эдебиятымызнынъ Къырым Ханлыгъы деври деп адландырылгъан бу заманда халкъымыз мустакъиль бир девлет мейдангъа кетире ве озюнинъ девлетчилигине саип ола. Халкъ миллет оларакъ шекиллене. Этрафтаки бутюн девлетлерге озюни таныта. Бу девирде миллий медениет, эдебият, санат, илим, икътисадият зияде инкишаф эте. Шунынъ ичюн де иджаткярларнынъ сайысы арта. Биз оларнынъ арасында эр бир джеэттен айырылып тургьан Гъазаий, Мухаммед Кямиль, Джанмухаммед, Ашыкъ Умер, Джевхерий киби классиклеримизнинъ шиириетини огренеджекмиз.Эр бир халкънынъ эдебиятында юкселиш (илерилев) ве дургъунлыкъ девирлери олгъаны киби, Къырым Русие къолуна кечкен сонъ, къырымтатар эдебияты дургьунлыкъкъаогърады.Бойледже, 1783 сенесинден 1883 сенесине, яни "Терджиман" газетасы чыкъып башлагьанына къадар деври эдебият тарихымызда Рус истилясы девриадыны алды.Бу девирде халкъ тувгъан юртундан иджрет этип (меджбурий кетип) башлай. Иджретлер медений инкишаф ве бедий иджатны юз йылдан зияделик дургъунлыкъкъа огърата. Бу девирде Исметий, Эшмырза, Абибулла Керем, Орлы Сеит-Халиль киби пармакънен сайыладжакъ муэллифлер иджат этелер.Амма XIX асырнынъ экинджи ярысында эдебиятымыз джанланып башлай. Бу вакъыт Абдураман Къырым Хавадже ве Абдурефи Боданинский киби зиялыларымыз русча-къырымтатарджа, кьырымтатарджа-русча лугъатлар нешир этелер. Шунынъ ичюн 1883 сенесинден та 1921 сенесине къадар пейда олгъан къырымтатар эдебияты Уянув деври сайыла.Халкъымыз яваш-яваш джеалет (джаиллик) юкъусындан уяна. Оджалар, окъумыш инсанлар халкъны джаилликтен къуртармакъ гъаесине хызмет этелер, халкънынъ медений севиесини юксельтелер. Бу девирде Исмаил Гаспринский, Сеид Абдулла Озенбашлы, Асан Сабри Айвазов, Усеин Шамиль Тохтаргъазы, Якъуб Шакир-Али, Асан Чергеев, Джафер Сейдамет, Мемет Нузет киби муэллифлер иджат этелер.Бу девирде иджат эткен языджы, шаир ве драматургларнынъ эсерлеринде эсасен умуминсаний ахлякъий мевзулар айдынлатыла. Бу эсерлер озьлерининъ бедийлик дереджесинен, оларда тасвир олунгъан муимден муим меселелеринен халкънынъ ис-дуйгъуларыны уянтмагъа хызмет этелер. Яш несильнинъ илери дюньябакъышлы, бильгили, алидженап инсанлар олып осьмесине мейдан яраталар.Бойледже, бу дерсликте эдебиятымызнынъ асырлар тёрюнден XIX асырнынъ сонъу - XX асырнынъ башына къадар кечкен ёлу бойле шекильде анълатыладжакь. Эдебий классик эсерлер, эдебият аньанелери (несильден несильге кечип девам этильген зенгинлиги) талиль олунып, тавсилятлы Офениледжектир.Бутюн инсаниетнинъ келеджегини ве эдебиятымызнынъ тарихыны озюнде сакълагъан бу аньанелер бизим медений мирасымыздыр. Земаневий эдебиятта да миллий чизгилернинъ айдынлатылмасына хызмет этеджек менбалар бу миллий эдебий ве медений вариетимизде сакьлыдыр.