Сабақтың тақырыбы:ТМД және алыс шетелдердегі Қазақтар.

Сабақтың мақсаты:Оқушыларға қиын қыстау кезеңде өз отанын кетуге мәжбүр болған қазақтар және ТМД және шетелдегі қазақтардың әлеуметтік жағдайымен оқушыларды таныстырып,оқушыларға тын деректер беру.

Оқушыларды отансүйгіштікке,елжандылыққа тәрбиелеу.

Сабақтың түрі:Жаңа сабақ

Сабақтың жоспары:

1 Өзбекстандағы қазақтар

2 Түрікменстандағы қазақтар

3 Тәжікстандағы қазақтар

4 Ресей Федерациясындағы қазақтар

5 Қытайдағы қазақтар

6 Түркиядағы қазақтар

7 Моңғолиядағы қазақтар

8 Ирандағы қазақтар

9 Еуропадағы қазақтар

10 Қорытынды

1.Өзбекстандағы қазақтар

ТМД-дағы қазақ диаспорасының саны ең көп ел — Өзбекстан. Қазақтар Бұхар облысының ауылдарында, Ташкент облысының Бостандық ауданында, Қарақалпақ Республикасының басым көпшілік халқын құрайды. Олар, негізінен, жер шаруашылығымен айналысады. Мәдени дәстүрлерінде бұрынғы көшпелі өмір салтының элементтері сақталып қалған. Мысалы, киіз үйді пайдалану, мола құрылысының қазаққа тән сипаттары сақталған.

2.Түрікменстандағы қазақтар

Түрікмен еліндегі Тахтабазар ауданындағы Нарын, Иолатан, Байрамәлі, Небитдаг, Ташауыз қалалары мен Мұрғап станциясында қазақтар тұрады. Мұндағы қазақ жастары түрікмен немесе орыс тілдерінде білім алады. Бірде-бір қазақ мектебі, тіпті сыныптар да жоқ.

3.Тәжікстандағы қазақтар

Тәжікстанда он мыңға жуық қазақтар тұрады. Олардың тарихи Отанымен байланысы нашар.

4.Ресей Федерациясындағы қазақтар

Ресей Федерациясында да қазақтар саны айтарлықтай, 800 мыңға (2000—2001 жылдары) жууық. Олар тығыз қоныстанған аудандар Қазақстан шекарасының маңына таяу орналасқан. Бұл — Алтай, Новосібір, Омбы, Челябі, Қорған, Орынбор, Саратов, Волгоград, Астрахан облыстары. Ресейдің еуропалық бөлігінде қазақтар саны аз, негізінен, қалаларда тұрады.

Орталық Азиядағы сияқты Ресей қазақтары да ауылдық жерде тұрады. Бұл олардың өзге халық арасында туысқандық байланыстары мен этностық тұтастығын сақтап қалу үшін тығыз орналасуға ұмтылуын, сондай-ақ қазақ тұрғындарының урбандалу деңгейінің төмендігін көрсетеді. Қазактардың ұрпақ сабақтастығын және этностық тамырымен байланысын сақтап келе жатқан салалардың бірі — ұлттық әдет-ғұрпы мен салт-санасы. Әлеуметтік салада аға ұрпаққа құрметпен қараушылық дәстүрі туысқандық байланыстар деңгейінде сақталған. Аға ұрпақ қамқорлығы және тығыз қоныстануының нәтижесінде қазақтар ана тілін сақтап қалған, дегенмен мұнда да жастар өзінің ана тілін нашар біледі. Оған Кеңес өкіметі кезіндегі білім беру жүйесіндегі өзгерістер де әсер етті.

Қазақ мектептерінің жабылуы кеңес идеологтарының КСРО халықтары одағынан бірыңғай кеңес халқын қалыптастыруға ұмтылысына байланысты болған. Мәдениет және білім беру саласында орыс тілі басты назарға алынды.

Қазақ халқының тілі мен мәдени дәстүрлерін сақтауға Ресей қазақтары құрған қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер де өз үлестерін қосуда. Таулы-Алтай қаласында түратын 62 мың халықтың екі мыңға жуығы қазақтар. Жалпы, Алтай өлкесінде 15 мыңдай қазақ тұрып жатыр. Ал Барнауыл жақта — Алтай өлкесінің Сібір бөлігіндегі қазақтардың саны 7 мыңнан асады.

Дүниежүзілік сахнада Тәуелсіз Қазақстан Республикасының пайда болуы қазақ халқының ұлттық санасын әсіре түсті. Қазақ диаспорасының өкілдері өз халқының тарихы мен мәдениетін тереңірек зерттеп білуге мән бере бастады.

1991 жылы Мәскеудегі қазақ жастарының «Мұрагер» мәдени қоғамы өз жұмысын бастады. Астанадағы көп ұлтты мегаполис жағдайында бір-бірімен тығыз қарым-қатынасын сақтап калу үшін мәскеулік «Қазақ тілі» қоғамы ұйымдастырылды (1990 жылы соңы мен 1991 жылы басында). Өткен жылдар ішінде бұл қоғамдар мен бірлестіктер біраз жұмыстар атқарды.

Ресейде Наурыз тойын жыл сайын тойлау дәстүрге айналды. Қазақстанмен байланыс орнатуға баса мән берілуде. 1990 жылдың тамыз айында Астраханда Қазақстан өнері мен әдебиетінің күндері өткізілді. Ресейдің әр түрлі аймақтарындағы қазақ қоғамдары мен ұйымдары бір-бірімен тығыз байланыс орнатып, біріккен ұлттық фестивальдар мен мерекелерге қатысуда. Ресей Федерациясындағы қазақтар қауымының өкілдері 1992 жылы 1 Алматыда өткен Дүниежүзілік қазақтар құрылтайына қатысты.

5.Қытайдағы қазақтар

Қытайдағы қазақтар алыс шетелдердегі қазақ диаспорасының арасындағы ең көбі. 1949 жылы Қытай Халық Республикасы (ҚХР) құрылған кезде онда 420 мыңнан астам қазақтар болса, олардың 418 мыңы Шыңжаң халқының 9%-ын құрайтын. 3 мыңдай қазақтар Шыңжаңмен шекаралас Ганьсу және Синхай провинцияларында өмір сүріп жатты. Ал 1999 жылғы ресми Қытай деректері бойынша, қазақ диаспорасы 1,3 млн адамға жеткен. Қазақтардың басым көпшілігі (82,6%) егін, мал, орман шаруашылығы мен балық аулау кәсіпшіліктерінде еңбек етеді. Шыңжаңда, көп ұлтты аймақ ретінде қазақ, ұйғыр, дүнген, т.б. ұлттық мектептері жүмыс істейді.

Шыңжаңдағы аз ұлт өкілдерінің балаларын оқыту үшін 1952 жылдан бастап мұнда ұйғыр, қазақ, моңғол тілінде оқулықтар шығарыла бастады. 1970—1980 жылдары ресми Қытай үкіметі аз ұлт өкілдері арасынан жоғары білімді мамандарды көптеп даярлау мүддесін көтермелеуге тырысты. Мысалы, университетке қабылдаған кезде оларға қытайлықтардан төмен балл белгіленді. Бірақ Қытайдағы ауыл қазақтарының білім деңгейінің төмендігі, мектептер мен мұғалім- қазақтардың азшылығы жағдайында жоғары білім кол жетпейтін дәреже болып қала берді.

Бұқаралық ақпарат құралдарынан (БАҚ) 1986 жылы ҚХР-да қазақ тілінде 20-дан астам журнал мен 10 газет жарық көріп тұрды. Жергілікті теледидар қазақша бағдарламалар беріп тұрады, радиостанциялар қазақша хабар таратады.

6.Түркиядағы қазақтар

2000 жылдың басында Түркияда 20 мыңдай қазақтар тұрған. 1952—1958 жылдары келген алғашқы қазақтар тобы Стамбұл түбіне шоғырландырылып, азаматтық берілгеннен кейін ғана Батыс Анадолы аумағына орналастырылды.

60-жылдары ауылдық жерлерден қалаға қоныс аудару жаппай сипат алған кезде, қазақтар да Измир, Анкара қалаларына көше бастайды. Қазақтардың еңбегімен осы жылдары түрік экономикасында тері бұйымдары саласы өркендей бастады. Біртіндеп қазақтар өзге де өнеркәсіп түрлері және сауда бизнесімен айналыса бастады. Бірқатары егін шаруашылығында қала берді.

Түркиядағы қазақтардың әлеуметтік өмірінде де олардың белгілі бір руға жататындығы басты рөл атқарады. Түркияға көшіп келген соң қазақ отбасылары 1934 жылы есім реформасына байланысты түрік фамилияларын қабылдауға тиіс болады. Алайда мұнда фамилия әкімшілік мақсатта бірыңғайлау үшін пайдаланылады да, қазақтардың өздерін руына қарай анықтайды. Қалыңмал беру салты кездеседі, қалыңмалдың мөлшері әр түрлі, әлеуметтік жағдайына қарай өзгеріп тұрады.

Аға ұрпақтың алдынан кесіп өтпеу, келіндік міндетті мінсіз атқару, «кіндік шеше», «өкіл әке», туыстарына бала беру сияқты қазақтың салт-дәстүр әдебіне баса мән беріледі. Дегенмен түркиялық қазақтардың өмір салтында бірқатар өзгешеліктер де бар. Күнделікті өмірде қазақ тілі мен түрік тілі аралас қолданылады. Жастар барған сайын салт-дәстүрді сақтауға немқұрайды қарауда, мысалы, болашақ жар таңдауды өз еркімен шешуге тырысады. Үйлену тойында қазіргі түрік және қазақ дәстүрлерінің элементтері аралас жүреді. Ортақ түркілік тегі және мұсылман діні қазақтардың түрік қоғамына тез бейімделіп кетуіне мүмкіндік берген.

1986 жылы «Қазақ» қоғамы құрылған, бүл қоғамды құрудағы мақедт — ұлттық салт-дәстүрді жастар санасына сіңіру, жоқ-жітіктерге әлеуметтік тұрғыдан көмектесу.

7.Моңғолиядағы қазақтар

Моңғолияда 2000 жылдың басында 83 мың қазақ болды. Олардың басым көпшілігі ауылдық жерде мал шаруашылығымен айналысады. Тығыз топтасып орналасуы олардың монғол қоғамынан ерекшелігін сақтап қалуға мүмкіндік берген. Моңғолиялық қазақтардың басым көпшілігі таза ана тілінде сөйлейді.

1940 жылы Баян-Өлгий аймағында қазақ ұлттық клубы жұмыс Істей бастады. Клубтың ұйымдастырушысы ақын, драматург Ақтан Бабиұлының басшылығымен «Ермалай», «Қалкаман—Мамыр», «Ақ Айша» пьесалары қойылды. Бұл клуб 1946 жылы Өнер ошағы, 1956 жылы Қазақ музыкалық драма театры болып өзгерді.

Осы кезде Ұлан-Батыр және Қазақстаннан маман режиссерлер мен оқытушылар келіп атсалысты. Хор, драма, балет, музыка сыныптары ашылды. Ж.Арғынбайдың «Таланттар мен табынушылар», М.Нұрмаханның «Кезең үстінде» пьесалары қойылды. Театр 1976 жылы мемлекеттің ең жоғары — «Алтын гадас» (Алтын жұлдыз) орденімен марапатталды.

1993 жылы Қазақстан Республикасының демеушілігімен театрдың жаңа ғимараты салынды. Бұл театр ұжымынан Моңғолияның халық әртістері Ж.Ңибатолда, А.Хабылаш, А.Моңғолхан, Ө.Ахметбек, Моңғолияның еңбек сіңірген өртістері — Д.Құсайын, Т.Дүйсенбі, Ж.Төлеухан, Б.Қайжамал, А.Қабыкей, Ж.Қаду сынды өнер саңлақтары өсіп шықты. М.Әуезовтің — «Еңлік — Кебек», Ғ.Мүсіреповтің — «Қозы Көрпеш — Баян сұлу», Ш. Айтматовтың «Ана - Жер-Ана» қойылымдары сахнада көрсетілді.

Қазақстанда Моңғолияның Баян Өлгий қаласындағы Қазақ тілі қоғамымен, Түркияның Стамбұл қаласындағы қазақ Орталығымен, Кельн қаласының қазақ диаспорасы орталығымен, Өзбекстандағы қазақтармен байланыс жасау қолға алынды. Өмір сүру деңгейінің төмендігінен Моңғолиялық қазақтар тарихи атамекеніне қоныс аударуға ынталы.

8.Ирандағы қазақтар

Иранда (Иран Ислам Республикасы) 2000 жылдың басында 3 450 қазақ бары анықталған. XX ғасырдың 80-жылдары көшіп барған қазақтар тек 60-жылдар ортасында ғана уақытша тұруға рұқсат алып, кейін азаматтыққа да қол жеткізген. Бірен-саран өзге де қазақ руларының өкілдері болғанымен, ондағылар, иегізінен, адайлар. Олардың көпшілігі Гүрген, Бендер, Түрікмен, Аққала, Күмбеш қалаларына қоныстанған.

Басым көпшілігі саудамен айналысады. Балалары парсы тілінде оқығанымен, қазақы тәрбие қатаң сақталған.

Иран қазақтарының бір ерекшеліғі — олар өздерінің ұлттык киімін әлі күнге қолданыстан қалдырмай келеді. Қазіргі Иран қазақтарындағы әйел киімі — көне дәстүрдің сарқытын танытады.

Иран қазақтарының үй тұрмысында да ескілікті бұйымдар көптеп қолданылады. Соның бірі — қазақтық текеметі. Олар текеметті жай-намаз ретінде кіші өлшемде де, кілем көлемінде де пайдалана береді.

Дәстүрмен біте қайнасқан қазақы махаллада үйлену, үй болу жайы да аталар салған сара жолдан ауытқымаған. Атастыру, құда түсу, қыз ұзату, келін түсіру тойлары бүкіл махаллалық мейрам ретінде тойланады. Ойын-тойда парсыша, қазақша әндер айтылады. Домбыра тартушылар азайған. Иран қазақтарының тілдері таза сақталған, десек те, кейінгі жастар арасында парсы сөзі аралас қазақ тілімен сөйлеу заңды құбылысқа айналған.

Иран қазақтарының мамандықтары — жүргізуші, механик, техникалық қызметші, бақташы. Негізінен, бұл елдегі қазақтардың тұрмыс деңгейі орташа, сондықтан кейбір әлеуметтік және мәдени қысымдарға қарамастан, бұл елдеп көшіп келуші оралмандар саны да аз.

9.Еуропадағы қазақтар

Дамыған елдердегі қазақ иммигранттарының аға ұрпағы, негізінен, ауыр және жабайы еңбекпен айналысып, балаларына жоғары білім әперуге жетерлік ақша жинауға тырысады. Қазір бұл елдердегі қазақтардың көпшілігі ауқатты тұрады: бизнеспен айналысады, екі-үш шетел тілдерінде сөйлей алады. Қазақтардың этностық тегі үй-ішілік деңгейде қазақ тілін сақтап қалуға тырысуынан байқалады, дегенмен жергілікті ортаның күшті әсері және тіл иелерінің азшылығынан, қазақ тілі жергілікті тілмен шұбарланып кеткен.

Көпшілік қазақтар, әсіресе аға ұрпақ ұнтаспа, бейнетаспаға жазылған қазақ ән-күйлерін тыңдағанды ұнатады. Еуропа елдері мен АҚШ-та қазақ диаспорасының аздығынан және бос уақыттарының жоқтығынан олар көбінесе мейрамдарда және мешіттерде ғана кездеседі. Қазақ диаспорасының өкілдері қазіргі заман ағымымен өмір сүреді және басқа аймақтарға қарағанда ұлттық салт- дәстүрлерін ұмыта бастаған.

10.Қорытынды

Қорыта айтқанда, алыс және жақын шетелдердегі қазақ диаспорасының өкілдерін қазақ халқының тегіне жататындығы, ортақ тіл, ұлттық тағамдары мен мәдениеті біріктіреді.

2000—2001 жылдардағы әлем елдеріндегі қазақтардың мөлшері