Солтүстік Қазақстан облысы Жамбыл ауданы

Благовещенка №2 орта мектебінің химия және биология пәнінің мұғалімі

Ипова Акмарал Сулейменовна

Тақырыбы: «Мутациялық өзгергіштік»

Мақсаты:

Білімділік: Оқушыларға мутациялық өзгергіштіктің түрлері; оның типтері және болу себептерімен таныстыру, ағзаға әсері жайлы білім беру.

Дамытушылық: Оқушылардың сабаққа белсенділігін , кітапқа қызығушылығын арттыру, мәтінмен жұмыс істей білу, тақырыптағы негізгі ұғымды тауып, сызбанұсқаны толтыруға  машықтандыру, қисынды ойлауын дамыту.

Тәрбиелік: Оқушыларды ұжыммен жұмыс істеуге, ізденімпаздыққа, өз бетінше еңбектенуге, өзара білімдерін тексеріп, бағалауға және адалдыққа тәрбиелеу.

Сабақтың әдісі: Шаталовтың тірек-сызбалары, интерактивті әдіс,  

                              бағдарламаланған оқыту.

Сабақтың типі: жаңа сабақ

Көрнекіліктер: интерактивті тақтада слаидтар, суреттер, ғалымдардың суреттері  (Гуго Мари Де Фриздің), тапсырмалар т.б

Пәнаралық байланыс: тарихпен, географиямен, өмірмен байланыс.

 

Сабақ барысы

І. Ұйымдастырушы кезең.

Оқушыларды психологиялық тұрғыдан дайындау. Шаттық шеңбері әдісін қолдану. «Бір-бірімізге сәттілік тілейміз!»

-Балалар сабағымызды бастамас бұрын сабағымыз сәтті өту үшін бір-бірімізге жүректен шыққан жылы лебіздерімізді білдірейік. «Менің ойымша сендер бүгінгі сабақтан өздеріңе өмірге қажетті мағлұматтарды алады деп ойлаймын!».

-Бүгінгі сабағымыз ерекше болады деп ойлаймын!

-Бүгінгі сабақ бәріміздің есімізде қалсын!

-Сабақтан жақсы әсер аламыз деген сенімдемін!

-Сабағымыз сәтті өтсін!

 

ІІ. Үй жұмысын  тексеру.

Құпия сан тапсырмасы.

1.     Тұқым қуаламайды

2.     Модификациялық өзгергіштік

3.     Өзгергіштік

4.     Варияциялық коэффицент

5.     Реакция мөлшері

6.     Мутациялық өзгергіштік

7.     Варияциялық қатар

Құпия сан:  3 5 7 2 4 1 6            /Слаид 2,3/

 

Ауызша сұрақтарға жауап беру:

1.Өзгергіштік дегеніміз не?

2.Тұқым қуаламайтын өзгергіштікті сипаттап, оның себебін ашыңдар және мысалдар келтіріңдер (сурет 1-2).

3.Ағзалар үшін «реакция мөлшері» деген не? Оған мысалдар келтіріңдер.

4. Өзгермелі нұсқа қатары деп нені айтамыз?

5. Бидай масағыныңбелгі өзгергіштігінің мысалын қарастырған болатынбыз. /слаид 4/     Не себепті варияциялық қатардағы нұсқалардың кездесу жиілігі әртүрлі?

 

 

Сурет бойынша сұрақтар:

Мына суретте әртүрлі орта жағдайларында өсіп дамыған бір өсімдік бейнеленген. /Слаид5/

1-өте құнарлы топырақтағы

2-құрғақ топырақтағы

3-көлеңкелі жердегі

4-сулы ортадағы

1-сұрақ:

Жас даралардың (1,2,3,4) генотиптері бірдей ме?

2-сұрақ:

Не себептен 1,2-даралардың фенотиптері әр түрлі болады?

3-сұрақ:

Қандай  жағдайда осы даралардың фенотиптері бірдей болуға тиіс?

 

ІІІ. Жаңа сабақ.

   Бүгін біз өзгергіштіктің екінші түрі мутациялық өзгергіштікпен танысамыз.

/Слаид 6, 7/

    Мутация - организм генотипінің, яғни хромосомалар мен олардың құрамды  бөліктері – гендердің өзгеруіне байланысты кездейсоқ пайда болатын, тұқым қуалайтын өзгергіштік. /Слаид 8/

 

    Мутация деген ұғымды ең алғаш  голландиялық ботаник және генетик Гуго Мари Де Фриз (1848-1935) енгізді. /Слаид-9. ғалымның суреті/

 

 

Ол есекшөп (энотера) өсімдігінің кейбір белгілерінің қалыпты жағдайдан ауытқитындығын және ол тұқымқуалайтындығын байқады.

Осы  зерттеулерден кейін 1901 жылы «Мутациялық теория» деген еңбегі жарыққа шықты.  /Слаид 10/

 

 

Мутация сыртқы орта факторларының әсерінен пайда болады. Оларды мутагендер деп атаймыз. Оның үш түрі бар:

 

 

 

 

 

 

 

/Слаид 11/

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Экологиялық жағдайлардың бұзылуы организмнің мутацияға ұшырауына негізгі себеп болып отыр.

/Слаид 12/

               

Мутация

 

 

 

  Мутациялар организмнің қандай жасушаларында пайда болатындығына байланысты 2-ге бөлінеді.

 /Слаид 13, 14/

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Генотиптің өзгеру сипатына қарай мутациялар: гендік, хромосомдық, Генотиптің өзгеру сипатына қарай мутация үлкен 4 топқа бөлінеді: Гендік, хромосомдық, геномдық және цитоплазмалық болып бөлінеді. Мутациялардың осы түрлері жайлы  қазір бағдарламаланған карта көмегімен оқулықтан , қосымша материалдардан өз беттеріңмен оқып үйреніп, интерактивті тақтадағы мына сызбаны толтырасыңдар.  Ол үшін мутацияның түрлеріне байланысты сыныпты 4 топқа бөлеміз. Әрбір топ өзінің бағдарламаланған картасы бойынша жұмыс істейді.

 

Оқушылардың сызба бойынша жауабы.

   

Хромосомдық

 мутация

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ауызша сұрақтарға жауап беру.

 

1/ Мутациялық теорияның негізін кім қалады?

2/ Гендік мутацияның пайда болуының негізгі себептері қандай?

3/Полиплоидия өнімдеріне не жатады?

4/Тәжірибелік жолмен полиплоидты өнімдерді қалай алуға болады?

5/Плазмоген қай органоидта кездеседі?

6/Хромосомалық мутацияның қандай түрлерін білесіңдер?

 

Хромосомалық мутация жайлы білімімізді шыңдау мақсатында «Адасқан объектілер» тапсырмасын орындаймыз.

ІҮ. Сабақты қорытындылау мақсатында графикалық диктантты орындаймыз.

                         

 

 

Графикалық диктант      1  2  3  4  5  6  7  8  9 10

Сұрақтары:

1.     Мутация –организм генотипінің, яғни гендердің өзгеруіне байланысты кездейсоқ пайда болатын тұқымқуалайтын өзгергіштік.

2.     Мутация туралы ұғымды ғылымға Г.Мендель енгізді.

3.     Хромосомалық мутациялар құрылымының өзгеру салдарынан болады.

4.     Мутация мутагендердің әсерінен болады.

5.     Мутация құбылысы тек өсімдіктерге ғана тән.

6.     Химиялық мутагендерге – радиоактивті , лазер сәулелері жатады.

7.     1901 ж Де-Фриздің «Мутациялық теория» деген еңбегі жарыққа шықты.

8.     Генеративтік, яғни дене жасушаларындағы мутация.

9.     Мутация қандай жасушаларда пайда болатындығына байланысты екіге бөлінеді.

10.                       Мутация тұқымқуаламайды.

 

Бүгінгі сабағымыздан өзгергіштіктің екінші түрі- Мутациямен таныстық. Ал модификациялық өзгергіштік пен мутациялық өзгергіштіктің айырмашылығы неде? Соған Венн диаграммасын құрыңдаршы.

 

 

Модификациялық                                                          Мутациялық

өзгергіштік                                                                       өзгергіштік

             

 

 

 

 

 

 

Ресми деректер бойынша Қазақстанның 34 нүктесінде ірілі-ұсақты ядролық жарылыстар мен сынақтар жүргізілген. Осы сынақтардың нәтижесінде атмосфераға, литосфераға, гидросфераға өте көп мөлшерде радиоактивті заттар шығарылған. Еліміздің көптеген аймақтарында радиацияның әсерінен кемтар мүгедек сәбилер дүниеге келуде. Осы сынақтардың ішінде Семей полигоны негізгі орында.

-Қай жылы алғаш Семей полигонында жарылыс болды?

- «Семей-Невада» қозғалысын басқарған кім?

-Ондағы мақсат қандай?

-Бұл сынаққа мораторий жариялаған кім?

Сонымен сабағымызды қорытындылай келе мутация пайдалы ма, әлде зиянды ма? Пайдасы мен зиянын атап шығыңдаршы.

-Ал біз өз денсаулығымызға жауапкершілікпен қарауымыз керек. «Дені сау ұрпақ- жарқын болашақ» дей келе сабағымды аяқтаймын.

 

Ү.Рейтинг жүйесі бойынша бағалау:   

ҮІ. Үйге: Мутация деген сөзге 5 жол өлең құрастыру, 1-5 сұрақтар.