«Сагылгалыг ак сут чемим»

(Ортумак болуктун садик уругларынга Шагаа байырлалын эртирер сценарийи)

Сорулгазы: Тываулустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, сонуургак эки чанчылдарнга уругларны кижизидер;

Ыдыктыг хундуткелдиг  чемивис сут дугайында, суттен кандыг чемнер кылырынын дугайында билигни уругларга дамчыдары, билиндирери;

Улустун аас-чогаалын ажыглавышаан, уругларнын аас-чугаазын сайзырадыры, чонувустун шаандан тура ойнап чораано юннарынга даянып алгаш, уругларны сагынгыр-тывынгыр чорукка кижизидери.

Дерилгези: азырал дириг амытаннар чуруу, суттуг шай туткан херээжен кижи чуруу, ава кижи чуруу, суттен кылган чемнер.

Киржикчилер:

Башкарыкчы –

Ак-Сал ирей –

Ажыкмааугбай –

Чылан чылы –

Улу чылы–

Байырлалдын чорудуу:

Тыва аялга  адаа-биле башкарыкчы уруглар-биле аъттанып алган кылдыр даалыктап залды долгандыр халышкаш туруптар. Огде Ак-Сал ирей, Ажыкмаа угбай уругларны уткуп турар.

Башкарыкчы: Уруглар, шага байырлалын эртирер, чаа-чылды уткуур аалывыс чедип келди. Кырган-ава, кырган-ача-биле мендилежиилинер:

Шупту:Амыр-ла Амыр !

Ак-Сал ирей, Ажыкмаа угбай: Амыр-ла Амыр уруглар !

Башкарыкчы: Шагаа будуузунде улустар мынчаар мендилежир, чолукшуур чуве-дир корунер уруглар:

Чолукшуурун коргузер, Шагаа-байырлалын силернин аалынарга моорейлежип ойнап–хоглээр дээш аалдап келгенивис кырган-авай,кырган-ачай .

Ак-Сал ирей, Ажыкмаа угбай:Шын кылган-дыр силер уругларым, аалга шагаа-байырлаарга кончуг солун болур чуве, дорже эртип сааданар уругларым! (уругларны сандайларга олурткулаптар)

Ынчаарга шагаа деп чогум чуну байырлаар байырлал чувел уруглар?

(Шагаа дугайында  шулук)

1.Шагаа дээрге тывачоннун                2.Шагаа дээрге сурээ боктан

Чаагай кузел чанчылы-дыр                    Арыгланып чарлыры-дыр       

Айнын чаазын, хуннун эртенин            Амыр-чыргал буян-синген

Алгап йорээн байыры-дыр.                   Чаагай ыдык сузуглел-дир.  

3 Чылдын соолгу эргилдези                   4

Чыккылама кышты солуур                    

Чырык чаагай частын бажы                 

Шагаа  айы чаа чыл-дыр.                                

Ак-Сал ирей, Ажыкмаа угбай:

-Оо, кончуг-даа шын чугаалап тур силер уругларым.

Башкарыкчы:Ам,уруглар силерге Шагаа дугайында ырызын бараалгадып бээр-дир кырган-ачай, кырган-авай.

Ыры «Шагаа» муз: Г.Ховалыгныы, созу: М.Тирчинни

(уругларны сандайларга олурткулаптар)

Ажыкмаа угбай:Акы-дунма, ажы-толум,

                               Амырлажып чолуктувус.

                               Ада-хунге, ие черге

                               Ак-кок дээрге,аржаан сугга

                               Айдыскылып, чажыг чажып

                               Авыралдап чажып тур бис !

                               Оршээ!,оршээ! (тос карак-биле чажыг чажар)

Ак-Сал ирей: (уругларны артыжавышаан)

                        Аарыг-аржык чагдавазын

                        Айыыл-халап чагдавазын

                        Бурган башкы ыдыктап каан

                        Буян кежии бодаразын !

Ажыкмаа угбай: (башкарыкчыга аякта суттуг шай тутсур)

Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар

Арга кирген кижи саат дайнаар дээр болгай, шайдан ижип корем уруум.

Башкарыкчы:Суттуг шай, сут дээрге эн-не хундуткелдиг чемнернин бирээзи, оон дугайында уругларга солун чугаадан чугаалап беринерем кырган-авай ?

Ажыкмаа угбай: (Сутту шил стаканга куткаш уругларга корзуспушаан)

Сут кандыг огнуг-дур уруглар?

Уруглар:-  Ак.

Ажыкмаа угбай:Сут дээрге тыва улустун хундуткелдиг чемнеринин бирээзи-дир уруглар. Сутту бис азырал дириг амыттанарывыстан саап ижип турар бис: инектен, хойдан, ошку ден, теведен, ивиден, бе-ден (кыс аъттан), сарлыктан. Олар оолдарын  база суду-биле эмзирип остуруп турар. (Уруглардан айтырып болур).

Ажыкмаа угбай: Сут-биле янзы-буру чемнерни кылып чип турар бис. Чижээ: суттун бодун ижип турар бис, шай суттеп, силерге аваларынар суттуг кашалар база хайындырып берип турар, ааржы,ореме, саржаг, быштак, курут дээш оон-даа оске чемнерни суттен кылып чип турар бис. Ынчангаш сутту токпес, кежээ бажындан сут ундуруп болбас.

( Чемнерни коргузуп тургаш тайылбырны кылыр)

Башкарыкчы:Уруглар кырган-авайнын сут дугайында чугаазын сактып алдынар бе? Кайыын ап турар- дыр бис  сутту ? Кандыг чемнер кылып чип турар- дыр бис? Ам кырган-авай, кырган-ачайга уруглар шай дугайында танцы-самдан коргузуп берээлинерем.

Танцы «Аяк шайым» 

Ак-Сай ирей: Кончуг-даа чараш танцылаар уруглар-дыр,оо! Суттен кылган чемнер дугайында, шага дугайында шулуктер билир силер бе уруглар, чугаалайкааптынар че !

Уругларнын шулуктери:

1.Амыр-менди солушкан                              2.Чайлаг оъду холбен-холбен

Аалчымны хундулеп                                    Чалгаан хол дег терен-терен

Аяк-шайым баштады                                     Инек хойтпаа элбек-элбек

аъжым-чемим салыр мен                               Итпик куштар пит-пит-пит

3.Сагган суду далай-далай                            4.Шымыраарып унген коктен

Саанчы кыстар чараш-чараш                          шынап ынчан сут-саан элбээр

Дуржулгалыг авам ачам                                 холлу чемзиг аваларнын

Дузалажып сагжыр-сагжыр                           хойтпаан ишпээн тыва ховар.  

5. Эрги чылды удеп тура                                 6.Бистин огге Шагаа кээрге

Экизин ап айдызаар бис                                   Бир-ле дугаар аштаныр бис

Чаа чылды уткуп тура                                      Будуу хун уунуп кээрге

Чаагай кежик сузуглээр бис                            Бар-ла аъш-чем кылдынар бис.

(Аялга  адаа-биле Улу чылы танцылап кирип кээр)

Улу чылы: - Амыр-ла бе уруглар !

Уруглар: - амыр-ла амыр !

Улу чылы: Бээр менче дыннанар,

                     Будун чылды силерге

                     Бугудеге бараан болдум.

                     Мени танып корунерем

Уруглар: -Улу!

Улу чылы: Мен анаа улу эвес, эртип турар улу чылынын демдээ-дир мен. Силернин удеп турар чылынар-дыр мен. Силернин–биле байырлажыр ойум келди  уруглар, чоруур бертинде уруглар биле ойнап хоглеп алыр дээш келдим.

Башкарыкчы:Улу  чылы чоруур бертинде  бистин биле ойнап хоглеп алыр дээш дээш келген-дир, уруглар. Улу чылынга чараш ырывыс ырлап берээлинерем.

                                          Ыры «Анайларым»

«Оолдарнын девии»

Улу чылы: Ажыл-херээм будурдум

                    Ам мээн чоруур ойум келди

                    Эки ойнап хогленер уруглар, байырлыг !

                    Улу чылдын бергелерин

                    Мен-даа,сен-даа кым-даа утпас

                    Улу чылы ырак чанзын

                    Экилерин шыгжап аалы.

Аялга адаа-биле Чылан чылы кирип келир.

Ажыкмаа угбай: Кузеп манаан  чылывыс

                            Чылан чылын уткуулунар

Ак-Сал ирей:   Бак-ла чуве ынай турзун

                            Бай-ла чуве бээр турзун.

Чылан чылы: Шагаа- биле амыр менди эргим чонум! (могээр)

                           Шагдан тура маннаанынар

                           Чаа-чыл- даа унуп келдим

                           Чылан чылы силерге мен

                           Уутунмас улуг олча кежикти

                          Ог-буленерге оорушку маннайны,

                          Сонневишаан чедип келдим

.Ак-Сал ирей: Шагаа хуну моорейлиг

                         Адыг чарыш маргылдаалыг

                         Чадан адып, багдан кагаал

                        Адааннажып моорейлежиил!

- Чылан чылы-биле багдан тыртыжып каар-дыр уруглар. Кайывыс куштуг эвес бис,корээлинер, улу-чылы куштуг бе,азы мен  бе.

Оюн «Баг тыртыжары»

Улу чылы-биле Ак-сал ирей баг тыртыжар. Ак-Сал ирей уттуруп аар.

Ак-сал ирей:-Оо, чылан чылы куштуг болбайн канчаар, будун чылдын кучу-кужу синген болганда. Ынчангаштын чаа унуп келен уткуп аланган Чылан чылывыска бугу-ле чуулдер эки болзун деп йорээп каайн уруглар.

Башкарыкчы:Чолукшуп-даа ,ойнап –хоглеп хоорештивис

                           Чонувустун шага байыр–найырынга

                          Сеткил-сергек омак-хоглуг кириштивис

                         Черивисте оорушку дег узулбезин !

                         Чаа-чылда чаа часты уткуп оштаан

                          Шагаавысты келир чылын катап эргиил !

Ыры: «Юрта»

Ак-Сал ирей, Ажыкмаа угбай:

Шагаавыстын уламчызын дагдан бадыпч унгулаалынар уруглар!.

(Байырлал доостур).