Пәні: Биология

Сыныбы: 9-сынып 

Cабақтытың тақырыбы: §35. Антропосоциогенез сатылары. Адамның бейімделуі                                                                                                         

Сабақтың мақсаты:

Білімділігі -  оқушыларды адамның шығу тегі эволюциясымен, адамның бейімделуімен  таныстыру.                                                                                                   

Дамытушылығы - оқушылардың  шығармашылық, ойлау қабілетін  арттыру. Тарихи ғылыми көзқарас қалыптастыру.

Тәрбиелілігі - адамгершілікке,ұйымшылдыққа тәрбиелеу.                                  

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих, география

Сабақтың түрі: Аралас сабақ

Сабақтың көрнекілігі: маймылдар миының,қолының моделдері, сызба-нұсқа, сурет.

 Сабақтың әдісі:     Сұрақ жауап,баяндау, топтастыру.

 Сабақтың барысы:           І.    Ұйымдастыру бөлімі.

                                            ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.

                                            ІІІ.   Жаңа сабақты түсіндіру.

                                            ІV.  Бекіту

                                            V.   Қорытындылау

                                            VІ.  Бағалау

                                            VІІ. Үйге тапсырма беру.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру

1. Адамның приматтарының пайда болуын дәлелдеңдер?
2. Адамныі маймылдардан дамығаны жөніндегі дәлелдердің өайсысы шындыққа жақынырақ?
3. Осы заманғы маймылдардың қайсысы адамға жақынырақ?
4. Туыстық жа,ынан біз қандай дәрежедеміз?
5. Понгид және гоминидке бөліну қашан өтті?

ІІІ.   Жаңа сабақты түсіндіру.

Приматтар (маймылдар) эволюциясы. Антропологиялык деректер бойынша, осыдан 30—35 млн жыл бұрын өте ертедегі жәндікқоректі сүткоректілерден жануарлардың бір тобы бөлінш, приматтарга бастама берген. Приматтар жоғары сатыдағы сүткоректілер болғандыктан, құрылыс ерекшеліктері едөуір күрделі, миы жаксы жетілген, көздері катар орналасып, алға карай бағытталған, аяқ башпайларында тырнактары бар жөне емшектері екеу болған. Приматтардың бір тармағынан адам төрізді маймылдардың  ата   тегі   — парапитектер  шыкдан.Олар алғаш

 1. Адамнын жануарлар дүниесіндегі орнын көрсетіп, оны ғылыми түрғы-дан дөлелдендер. 2. Антропогенездін кандай биологиялык факторларын білесіадер? Біздің ата тегімізге олардың қандай өсері болды? Мысалдар келтіріп, түсіндіріңдер. 3. Әлеуметтік факторлар деген не? 4. Маймыл-дан адамға өтудегі еңбектін рөлі кдндай? 5. Қоғамдасып тіршілік етудің мөні неде? 6. Сөз жөне ойлау аса маңызды өлеуметтік факторлар екендігін   түсіндіріндер

39-сурет. Дриопитек (З.Буриан бойынша)

ДОак сүйектері мен тістерінің құрылысы адам тәрізді маймылдарға ұқсаған. Кейінірек парапитектерден казіргі гиббондар мен орангутан жене ертеректе жойыльш кеткен дриопитектер тараган (39-сурет). Дриопитектер осыдан  25  млн жыл бүрын Азия  мен  Еуропаның оңтүстік аймактарында,Африкада тіршілік еткен  деген деректер бар.Олар алдыңғы аяктарының көмегімен

аташтарға өрмелеп  шығып,   бүтактан-бүтакка секіріп, коректерін тауып жеп күн көрген. Ауа райының салқындап, ормандардың онтүстікке қарай ығысуына байланысты ашык далалы жерлер пайда болған.Маймылдардың кейбір топтары ағаштан түсіп, жерде тірншгік етуге көшкен. Түрлі мекен ету орталарына бейімделу барысында дриопитектерден 3 тармак бөлініп шығады. Олардың біреуінен казіргі горилла, екіншісінен шимпанзе, ал үшіншісінен адамның аргы ата тегі — австралопитектер пайда болған (40-сурет). Австралопитектер

екі  аяғымен  тік  жүрген,   бойының  биіктігі — 100—120 см, дене салмағы 20—50 кг шамасында болған. Олар біздің ежелгі арғы ата тегіміз болып есептеледі. Австралопитектер ашық далалы жерлерде тіршілік   етіп, өсімдіктектес   жөне

жануартектес   азықтармен   коректенген. Тістерінщ күрылысы адамның

тістеріне ұқсас болтан. Еңбек құралы ретінде   малтатастарды (галечник) және   ірі   тұяқты жануарлардың ұзын сүйектерін өндеп пайдаланған. Миының   массасы 550г-ға  жуық болған.Ғылыми мәліметтерге қарағанда, кейінірек, шамамен, осыдан 2—3 млн жыл бұрын австралопитектерге карағанда адамға жакындау тұрған ата- тек өкілдері өмір сүрген. Олардың миы біршама жаксы жетілген, массасы - 650 г. Малтатастардан алуан түрлі құралдар  жасай білген,  аяқ-қол саусақтарының орналасуы өзгеріп, адамдарға  көбірек ұксаған. Мұны

ғылымда епті адам (HomohabUis) деп  атайды.

40-сурет. Австралопитек (З.Буриан бойынша)

42-еурет. Неандертальдық адам (З.Буриан бойынша)                  41-сурет. Питекантроп (З.Буриан бойынша)

Адам эволюциясының кезеңдері. Адамның даму тарихы 3 кезеңге бөлінеді: ежелгі адамдар, ертедегі адамдар жөне қазіргі адам­дар. Антропологиялық деректер бойынша, ежелгі адамдар осыдан 1 млн жыл бұрын өмір сүрген. Олардың қатарына қаңка қалдықтары Ява аралынан табылған питекантропты, Қытай жерінен табылған синантропты және қалдыктары Германиядан табыл-ған гейделъберг адамын жаткызады. Бұлардың жалпы сырткы бейнесі адамға ұқсағанымен, маймылдарга тән белгілері басымырақ байқалады. Мысалы, қас үсті доғасы қалың әрі алға карай шығыңқы, мандайы тайқы, жак сүйектері ірі, ал иегі шығыңқы емес. Миының массасы 800—1000 г шамасьшда, бойларының биіктігі 160—170см (41-сурет). Олар үңгірлерде тұрьш, отты пайдаланған. Топтасып аң аулап, тастан және сүйектен үшкірлеп, кашап құралдар жасаған. Ұстап өлтірген жануарлардың етін жеп, терісін сыпырып, киім ретінде пайда-ланған. Ежелгі адамдардың пайдаланған еңбек кұралдары Қазакстан жерінен де табылған. Осы аталған ежелгі адамдарды бір топқа біріктіріп, тік жцретін адамдар (Homo erectus) деп атайды. Ертедегі адамдардың бірнеше тобын ажыратады. Олардың ішінде жаксы зерттелгені — неандертальдық адамдар (42-сурет). Бүлар осыдан 200 мын жыл бүрын Еуропа, Африка және Азияның оңтүстік аймактарында емір сүр-ген. Неандертальдық адамдардың бойларының биіктігі 160—165см, аяқ-қол бұлшық еттері жақсы жетілген, миының келемі ұлгайып, 1400 см3 шамасында болды. Олар бір-бірімен сөз аркылы қарым-қатынас жасап, казіргі адамдарга кебірек ұқсаған. Еңбек құралдары күрделеніп өзгерген. Топтасып емір сүрген, Еркектері бірігіп аң аулап, әйелдері мен балалары әсімдіктердің жемісін, тамырын жинап, тамак пісірген, аң терілерінен киім тігіп киген. Қол өнерімен аиналыскан.Ендеше, адамның даму тарихындагы

осы кезеңде биологиялык факторлармен катар әлеуметтік факторлардың әсері де айкын байкала бастаған.Ертедегі адамдар мен казіргі адамдардын, ягни біздердің арамыздағы байланыстырушы буын — кроманъон адамы (43-сурет). Кроманьон адамын осы замангы алғашқы адамдар деп атайды. Олардың канка калдықтары Франциядағы Кро-Маньон үнгірінен табылган. Кроманьон адамдары осыдан 40 мың жыл бүрын емір сүрген. Олардың сүйектері кейін Еуропа, Азия, Африка, Аустралия және Қазақстанның да кептеген жерлерінен табылған.

ІV.  Бекіту

1. Приматтар эволюциясы туралы не білесіңдер?

2. Ежелгі адамдарға кімдер жатады? Олардын ерекшеліктері қандай? Осы кезенде кандай факторлар шешуші рөл атңарды?

3. Ертедегі адамдар деп кімді айта-ды?

 4. Осы заманғы алгашкы адам деп кімді айтады? Бұл кезеңдегі негізгі   өсер   етуші   факторларды   атап,   мысал   келтіріңдер.

 Берілген   кестені   толтырып,   адам   эволюциясының   кезендеріне   сипаттама   беріңдер.

93Адам   эволюциясының кезеңдері

Өзгеріске   көбірек ұшыраған

мүшелер

Әзгеру

сипаты

Өзгерудін себептері

Австралопитектер

Ежелгі  адамдар (синантроп,   питекантроп, гейдельберг   адамы)

Неандертальдыктар

Кроманьондықтар мен  қазіргі  адамдар

V. Қорытындылау

VI. Бағалау

VII. Үйге тапсырма   §35