Пәні: Биология

Сыныбы: 9

Cабақтытың тақырыбы: §32. Биологиялық эвалюцияның жалпы заңдылықтары                                                                                                         

Сабақтың мақсаты:

Білімділігі -  оқушыларға биологиялық эвалюцияның жалпы заңдылықтары                                                                                                      туралы мағлұмат беру.                                                                                                    

Дамытушылығы - оқушылардың  шығармашылық, ойлау қабілетін  арттыру.

Тәрбиелілігі - адамгершілікке,ұйымшылдыққа тәрбиелеу.                                  

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих, география

Сабақтың түрі: Аралас сабақ

Сабақтың көрнекілігі: Сүтқоректілер аяқтарының сәйкес мүшелерінің суреті

 Сабақтың әдісі:     Сұрақ жауап,баяндау

 Сабақтың барысы:           І.    Ұйымдастыру бөлімі.

                                            ІІ.   Үй тапсырмасын тексеру.

                                            ІІІ.  Жаңа сабақты түсіндіру.

                                            ІV.  Бекіту

                                            V.   Қорытындылау

                                            VІ.  Бағалау

                                            VІІ. Үйге тапсырма беру.

ІІ.   Үй тапсырмасын тексеру.

1. Омырткалы жануарлардың жүрек кұрылысындағы ароморфозды талдап беріндер.

2. Биологиялық прогреске жетудің негізгі жолы қандай?

3.  Прогресс жолымен дамудың негізінде сүтқоректілердіңқұрылым деңгейінде қандай күрделенушілік болды?

4. Өсімдіктердегі ең ірі ароморфоз деген не?

5. Идиоадаптацияда организмдердіңбиологиялыққұрылым деңгейі өзгере ме?

ІІІ.  Жаңа сабақты түсіндіру.

Дивергенция, конвергенция, параллелизм — тірі организмдер топ-тарыныц эволюциялык формалары.

Дивергенция (латынша "divergo" — кері шегінемін) деп туыс формалардағы белгілердің ажырауын айтады. Ол табиғатта үдайы жүретін процесс. Бір аймақта қореққорын біркелкі қабылдайтын ұқсас жануарлар болса, корек таусылғанда олар қоperi мол басқа орындарға ауысады. Бір аймақта сыртқы ортаға талабы әр түрлі организмдер тіршішк етсе арасында бәсеке аз болады.  Эволюция барысында алғашкы бір турден бірнеше түрлердің шығуын Ч. Дарвин белгілердің ажырауы немесе дивергенция деп атады.

Конвергенция (латынша "conergo" — үксас болу) деп организмдер-дің туыстық жағынан алыс болғанымен мекен (тіршілік) ортасы бірдей, сыртқы пішінінің бір-біріне ұқсас болуынайтады. Мысалы, дельфиндер сүтқоректілер класына жатады, соған қарамастан дене пішіні балықтарға ұқсайды. Дене пішіні сүйір, артқы аяктары жоқ, алдыңғы аяқтары жүзбе қанатқа айналған. Жүзбе канаттары судың терендігіне оң мен солға бұрылу, су бетіне көтерілу жөне тежеу кызметін аткарады. Арқа жүзбе қанаты жылдам жүзгенде ауыр денесі жан-жағына ауып кетпес үшін кажет болса, қүйрық жүзбе канаты есу қызметін атқарады. Сондыктан дельфиннің құйрық жүзбе қанаты балықтікі сияқты тік емес көлбей орналасқан. Бір-бірімен туыстығы болмаса да, жануарлардың тіршілік ортасына бейімделуіпілігін көреетеді.

Параллелизм (грекше "parallehs" — қатар жүру) деп туыстык жағынан өте жақын организмдердің ұқсас белгілерінің бір-біріне тәуелсіз дамуын айтады. Мысалы, сүтқоректілер класына жататын ескекаяктылар отрядының сулы ортаға бейімделушілігі 3 салада дамыды. Мысалы, морждар, құлақты же кәдімгі түлендер сулы ортага бір-бірінен тәуелсіз көшкендіктен суға бейімделу мүшесі — ескегі пайда болды. Жәндіктердің ішінде қоңыздардың алдыңғы жұп қанаттары өзгеріп, қатты қанатқа айналғандықтан қанатүсті деп атайды. Қоңыздардың барлығы қатқыл қанаттылар отрядына топтастырылды. Қосмекенділердің белгілері саусаққанатты балықтарда дамиды. Сүткоректілердің көп белгілері аңтісті кесірткелердің топтарында пайда болды жөне т.б.

Эволюция — қайтымсыз процесс. Кез келген организмнің жаңа ортаға бейімделуі үшін кандай да болсын өзгерген бір мүшесі жойылады. Кейін бүрынғы тіршілік еткен ортасына қайта ауысқанымен жойылған мүшесі кайтадан калпына келмейді, баска бейімделушілікпен алмастырылады. Эволюция кайтымсыз (кері кайталан-байтын) процесс екендігін кезінде Ч. Дарвин: "Тіпті тіршілік еткен ортасы қайтадан дәл бұрынғыдай болып қайталанғанымен жоғалған түр еш уақытта да қайта қалпына келмейді", — деп жазды. Мысалы, дельфин, киттер ешкашан кайтадан балыққа айналмайды. Қүрлыкта тіршілік еткен жануарлардың сулы ортаға ауысуы аяқтарының конвергентті өзгерісінен — конвергенция мүшелердің тек сырткы құрылысын өзгертуге қатысады.

37-сурет. Дивергенция нәтижесінде пайда болған бұғылардын көптүрлілігі: 1— теңбіл бұғы; 2—бүғы (марал); 3—кербұғы; 4—солтүстік бұғысы; 5—бұлан;

6—елік; 7—кұдыр

Дельфиннің, киттің ескектерінің ішкі күрылысында сүткоректілерге тән 5 саусакты аяктың негізгі белгілері сақталған. Өсімдіктерден Қырымда өсетін мәңгі жасыл бұташық — кірпішөпті (иглица) мысалға алайық. Оның сабағында жылтыр қалың "жапырақтары" бар. Шын мөнінде, ол — жапырағын емес түрін езгерткен бұтақтары. Нағыз жапырағы қабыршак тәрізді, жанағы жапыраққа ұқсаған бұтақтарынын ортаңғы жүйкесінде орналасады. Ерте көктемде қабыршақтарының қолтығынан майда гүлдер шығып, одан Кызыл жидектер дамиды.

Кірпішөптер ертеректе күрғақшылыкка бешмделіп, жапырактары суды кеп буландырмас үшін жойылған. Қайтадан ылғалды ортаға ауысканда жапырактарының орнына жапырак пішінді бұтақтар пайда болған.

ІІІ.  1. Дивергенция .Конвергенция. Параллелизм Эволюция — қайтымсыз процесс.

Ұғымдарына түсінік бео.

Эволюцияның бір қалыпты еместігі. Жүздеген миллион жылдар бойы жер бетінде ешкандай өзгеріссіз тіршілік етіп жаткан организм-дер де бар, оған қылышкүйрық, саусаққанатты балықтар, гаттерия

жатады. Бұларды екінші сөзбен "тірі казбалар" дейді. Дегенмен кейбір өсімдіктер мен жануарлар жылдам өзгереді. Мысалы, Филиппин мен Аустралияда 800 мың жыл ішінде тышқандардың бірнеше жана туыстары пайда болтан. Байкалда 20 млн жылға жетер-жетпес уакыт аралығында 34 жана туыска жататын бүйірлеп жүзгіш шаянның 240 түрі шыккан. Эволюцияның каркыны астрономиялык уакытпен аныкталмайды. Жаңа түрдің шығуы кажетті ұрпақ санымен жөне бейімделушілікпен аныкталады.

Эволюцияның каркындылығы бір калыпты түракты жағдайда (мұхиттьщ терендігі, үңгір сулары) тіршілік ететін организмдерде баяу, өлсіз жүреді. Аралдарда жырткыштар кездеспейтін жерлерде сүрыпталу өте төмен болады. Керісінше сүрыпталудың каркынды жүретін жерлерінде эволюция да жылдам.

Мысалы, XX гасырдың 30-жылдарында зияндьі жәндіктерге карсы улы препарат (ДДТ) колданылған. Біраз жылдан соң улы препаратка тезімді формалары шығып, жер бетіне тез таралған. XX ғасырдың 40—50-жылдарында пенициллин, стрептомицин, грамицидин анти-биотиктерін кеңінен колданудын нәтижесінде бұған да төзімді микро-организмдер пайда болды.

•   Дивергенция. Конвергенция. Параллелизм. Қайтымсыз процесс. "Тірі казбалар".

1.  Тірі организмдер топтарының эволюция формасы: диверген­ция, конвергенция, параллелизм.

2.Эволюция — қайтымсыз процесс, жогалған түр, жоғалған мүше еш уакытта кайтып орнына келмейді.

3.   Эволюцияның каркындылығы өзгеріп отырады.

IV. Жаңа сабақты бекіту

1.      Арамсояудың тамыры мен жапырактарынын жойылу себептерін қалай түсіндіресіңдер?

2.     Арамсояу немен және калай қоректенеді?

3.     Органикалық зат түзе ме?

4.     Биологиялык регрестің биологияльш. прогрестен кандай айырмашылығы бар?

5.     Дегенерациянын қанша жолы бар?

6.     Жануарлардағы дегенерация мысалдарын талдап беріндер.

7.     Өсімдіктердегі дегенерация мысалдары қандай?

8.     Паразит құрттардың (сиыр таспа күрты) миллиардтап жұмыртка салуының себептерін калай түсіндіруге болады?

9.     Паразит құрттардын жойылған мүшелерінін орнына пайда болған мүшелердід. кұрт үшін кандай маңызы жапырактарының қабыршаққа айналу  себебін түсіндіріңдер.

10.  .Қозғалмай бекініп тіршілік ететін погонофорадағы дегенерациянын мысалдарын талдаңдар.

11.  Погонофораларда ас қорыту мүшесі болмаса денесінде ас қалай корытылады?

12.  Қозғалмай бекініп тіршілік ететін тағы қандай организмді білесіндер, сипаттап беріңдер.

13.  Протей кайда тіршілік етеді? Дегенерация мысалдары арқылы түсіндіріңдер. Сулы ортада тіршілік ететін өсімдіктердегі дегенерацияға мысалдар келтіріндер.

V. Қорытындылау

VI. Бағалау

VII. Үйге тапсырма   §32