Мэта урока: арганізаваць работу вучняў па за-
сваенню ведаў пра сутнасць працэса калектывіза-
цыі на тэрыторыі БССР.
Задачы ўрока:
адукацыйная: у выніку вывучэння тэмы
вучні павінны засвоіць прычыны, асноўныя
мерапрыемствы, якія праводзіла камуністычная
партыя для ажыццяўленння калектывізацыі,
вынікі яе правядзення;
развіваючыя: садзейнічаць развіццю ўменняў
вучняў аналізаваць гістарычную інфармацыю,
прадстаўленую ў розных крыніцах; выказваць
аргументаваны пункт погляду на гістарычныя
падзеі;
выхаваўчая: стварыць умовы для выхавання ў
вучняў гумананных каштоўнасцяў, паважлівага
стаўлення да гісторыі сваёй Бацькаўшчыны.
Тып урока: урок вывучэння новага матэрыялу.
Забеспячэнне ўрока: Гісторыя Беларусі, 1917
— 1945 гг.: вучэб. дапам. для 10-га кл. устаноў
агул. сэрэд. адукацыі з беларус. мовай навучан-
ня / Я.К. Новік; аўтар метад. апарату В.В.Гінчук.
Мн., 2012; мультымедыйная презентацыя "Калек-
тывізацыя ў БССР"; раздатачны матэрыял.
План урока
I. Арганізацыйна-матывацыйны этап.
II. Этап актуалізацыі суб’ектыўнага вопыту
вучняў.
ІІІ. Аперацыйна-пазнавальны этап.
1. Прычыны правядзення калектывізацыі ў
БССР.
2. Пераход да суцэльнай калектывізацыі і
фарсіраванне яе тэмпаў. Вынікі калгаснага бу-
даўніцтва.
IV. Этап замацавання атрыманыхХод урока
І. Арганізацыйна-матывацыйны этап.
Настаўнік вітае вучняў, звяртае ўвагу вучняў
на дошку, на якой запісана тэма ўрока "Калекты-
візацыя сельскай гаспадаркі ў Беларускай ССР".
Ён адзначае, што вывучаць гэтую тэму яны будуць
па матэрыялу вучэбнага дапаможніка, дакумен-
тальных і візуальных крыніцах, а таксама пра-
цаваць над прэзентацыяй.
II. Этап актуалізацыі суб’ектнага вопыту
вучняў (да 9 хвілін)
Настаўнік. Успомніце, хто з дзяржаўных дзе-
ячаў падчас првядзення нэпа меў сваю пазіцыю
па аграрнай палітыцы БССР, якая адрознівалася
ад афіцыйнага курсу кіраўнікоў камуністычнай
партыі? У чым была сутнасць яго палітыкі? (Ад-
каз. Такую палітыку праводзіў наркам земляробст-
ва Дзмітрый Прышчэпаў. Ён выступаў за развіццё
хутарской сістэмы, перасяленне беднаты на Урал,
Сібір і Далёкі Усход, стварэнне такой беларускай
вёскі, у якой пераважаюць гаспадаркі сераднякоў.)
Ці былі рэалізаваны гэтыя мерапрыемствы? (Ад-
каз. Не. Дзмітрый Прышчэпаў быў рэпрэсіраваны. )
На пачатку першай пяцігодкі, у 1927 г.,
аснову сельскай гаспадаркі складалі аднаасобныя
сялянскія гаспадаркі. На XV з’ездзе ВКП(б)
у 1927 годзе было прынята рашэнне правесці
калектывізацыю на тэрыторыі Савецкай краіны.
Што азначае паняцце "калектывізацыя"? — задае
настаўнік пытанне вучням і заслухоўвае адказы.
(Адказ. Калектывізацыя — аб’яднанне аднаасоб-
ных гаспадарак сялян у буйныя калектыўныя
гаспадаркі (калгасы)). Якім быў сацыяльны склад
сялян напярэдадні правядзення калектывізацыі?
(Адказ. У вёсцы пражывалі сяляне-беднякі, серад-
някі, кулакі.) Успомніце, як вы вывучаеце гіста-
рычны факт або падзею? (Адказ. Пры вывучэнні
гістарычнага факта або падзеі неабходна высвет-
ліць яго (яе) прычыны, асноўных удзельнікаў, ход
і вынікі.) Такім чынам, на ўроку нам неабходна
будзе вызначыць, як адбывалася калектывізацыя
ў БССР у 1928 — 1930-я гг.
ІІІ. Аперацыйна-пазнавальны этап.
1. Прычыны правядзення калектывізацыі ў
БССР.
Настаўнік на дошцы вывешвае ўмоныя абаз-
начэнні прыёма ІНСЕРТ (insert). Прапаноўвае
вучням рабіць пазначэнні на паперцы, што знахо-
дзіцца на палях кніг. На ёй пазначаны верх і ніз
старонкі каб было зручна супаставіць умоныя
пазначэнні з тэктам.
Настаўнік. Высвятляць прычыны калекты-
візацыі вы будзеце па тэксту вучэбнага дапамож-
ніка з дапамогай прыёма ІНСЕРТ (insert). Вам
неабходна чытаць пункт "Прычыны і асаблівас-
ці правядзення калектывізацыі ў БССР" (§ 14
вучэбнага дапаможніка, с. 76-77) і на палях умоў-
нымі абазначэннямі пазначаць значком v, тое,
пра што вы чытаеце, адпавядае таму, што вы ве-
даеце, значком — — тое, пра што вы чытаеце, су-
пярэчыць таму, што вы ўжо ведалі, або думалі,
што ведаеце, значком + — тое, пра што вы чытае-
це, з’яўляецца для вас новым, значком ? — тое,
пра што вы чытаеце, незразумела, або жадаеце
атрымаць падрабязныя звесткі па гэтым пытанні.
Пасля таго, як вучні прачыталі матэрыял ву-
чэбнага дапаможніка, настаўнік высвятляе, што
новага вучні даведаліся аб прычынах і прынцы-
пах правядзення калектывізацыі і дэманструе
ім незапоўненую схему "Правядзенне калекты-
візацыі ў БССР" і прапаноўвае ім запісаць у схе-
му мэты і прынцыпы правядзення калектывіза-
цыі (гл. дадатак 1).
Далей настаўнік адзначае, што на ўроку вучні
будуць весці ў сшытках летапіс падзеі і звяртаецца
да іх з пытаннем: Які гістарычны факт можна
лічыць пачаткам правядзення калектывізацыі?
(Адказ. XV з’езд ВКП(б) на якім быў прыняты курс
на правядзенне палітыкі калектывізацыі.)
2. Пераход да суцэльнай калектывізацыі і
фарсіраванне яе тэмпаў. Вынікі калгаснага бу-
даўніцтва.
Настаўнік. Адной з мэтаў правядзення калек-
тывізацыі было пераўтварэнне Беларускай ССР з
аграрна-індустрыяльнай у індустрыяльна-аграр-
ную рэспубліку, паскарэнне тэмпаў індустрыялі-
зацыі. Таму без патрэбных матэрыяльна-тэхніч-
ных і маральна-псіхалагічных умоў у другой пало-
ве 1929 — пачатку 1930-х гг. пачалася суцэльная
калектывізацыя. На гэта арыентавала пастанова
ЦК ВКП(б) 1930 г. "Аб тэмпе калектывізацыі і ме-
рах дапамогі дзяржавы калгаснаму будаўніцтву".
Для таго каб высветліць, як адбывалася калек-
тывізацыя на тэрыторыі Беларусі, кожная група
будзе працаваць з наступнымі крыніцамі: пер-
шая група прачытае і прааналізуе дакументаль-
ныя крыніцы, другая будзе працаваць з нагляд-
нымі крыніцамі — плакатамі, што былі створаны
ў той час, трэцяя група будзе рыхтаваць пра ка-
лектывізацыю прэзентацыю. Настаўнік кожнай
групе раздае карткі з заданнямі.
Група 1
Картка 1
Заданні.
1. Прачытайце дакумент "З даклада праўлення
калгаса "Асвета" Рачэнскага сельсавета ў Любан-
скі райпаляводсаюз аб працы", урывак з артыку-
ла І.В.Сталіна "Год вялікага пералому", матэрыял
рубрыкі "Гістарычны дакумент" вучэбнага дапа-
можніка (с. 80- 81), пісьмо Германа П.Л., жыхараБабруйскага раёна старшыні Цэнтральнага выка-
наўчага камітэта СССР М.І.Калініну і адкажыце
на пытанні пасля дакументальных матэрыялаў.
З даклада праўлення калгаса "Асвета" Рачэн-
скага сельсавета ў Любанскі* райпаляводсаюз аб
працы.
Студзень — люты 1930 г.
Наш калгас "Асвета" створаны на землях ве-
сак Вобчын і Засмужжа, якія налічваюць 285 бяд-
няцка-серадняцкіх гаспадарак і 15 кулацкіх. Кал-
гас арганізаваны паўтара месяца таму, 31 снежня
1929 г., у колькасці 40 гаспадарак. Праз два тыдні
ў калгасе налічвалася 80 гаспадарак, а яшчэ праз
два тыдні — 120 гаспадарак, а цяпер маецца 140
гаспадарак, што складае 49,02 працэнты усіх бяд-
няцка-серадняцкіх гаспадарак.
(...)
Дзякуючы хуткаму тэмпу росту нашага кал-
гаса і згуртаванню шэрагаў нашых калгаснікаў
і тое, што яны зразумелі шкоднасць кулацтва як
класа, мы змаглі правесці практычную работу па
раскулачванні 15 кулацкіх гаспадарак на праця-
гу аднаго дня.
На 19 студзеня абагулена бядняцкімі і серад-
няцкімі гаспадаркамі (як калгаснікамі, так і не
калгаснікамі) 3190 пуд. насення розных культур.
Канфіскавана ў кулакоў 190 пуд. і прынята ад спа-
жывецкай кааперацыі 175 пуд., а ўсяго маецца на
3 кладах калгаса 3560 пуд. рознага насення. (...)
Паводле пастановы агульнага сходу фонд насення
ствараецца як калгаснікамі, так і не калгасніка-
мі на ўсе 100 прац.
Абагуленне інвентара пачалося з 21 студзеня,
адначасова з абагуленнем насення. Інвентар абагу-
лены і поўнасцю агледжаны, але да рамонту яшчэ
не прыступілі. Абагуленне жывелы ідзе павольна
з-за адсутнасцю памяшканняў, аднак на сённяш-
ні дзень налічваецца абагуленых коней рабочых
— 33 штукі і маладняка — 19 штук. Кароў абагу-
лена 51 штука, з іх дойных — 25 штук. Авечак
з ягнятамі абагулена 135 штук, свіней абагулена
88 штук. (...)
* Цяпер г. Любань Мінская вобл.
(Гісторыя Беларусі, 1917 — 1945 гг.: 10 кл. : хрэст.
: дапам. для вучняў агульнаадукац. устаноў з беларус.
і рус. мовамі навучання / аўт.-склад. А.А.Каваленя (і
інш.) ; метад. забеспячэнне С.А.Кудраўцавай; пад. рэд.
А.А.Кавалені. Мн., 2009. С. 96.)
Пытанні: Якія былі практычныя захады па
правядзенні калектывізацыі ў Рачэнскім сель-
савеце? Што нятрэба было абагульняць калгас-
нікам? Паразважайце, ці мог такі калгас спыніць
сваё існаванне.
Пытанні да матэрыялу рубрыкі "Гістарычны
дакумент" "Пастанова СНК СССР аб прыкметах
кулацкіх гаспадарак": Назавіце прыкметы, па
якіх вызначалі кулацкія гаспадаркі? Чаму, на
вашу думку, Саветам Народных Камісараў і кра-
явым (абласным) выканаўчым камітэтам прада-
стаўлялася права перайначваць гэтыя прыкметы?
Урывак з артыкула І.В.Сталіна
"Год вялікага пералому"
(...)
Размова ідзе аб карэнным пераломе ў развіцці
нашага земляробства ад дробнай і індывідуальнай
гаспадаркі да буйнога і перадавога калектыўна-
га землекарыстання, да сумеснай апрацоўкі зям-
лі, да машынна-трактарных станцый, да арцеляў,
калгасаў, што абапіраюцца на новую тэхніку, і та-
кім чынам да гігантаў-саўгасаў, узброеных трак-
тарамі і камбайнамі.
Дасягненне партыі ў тым, што нам удалося па-
вярнуць асноўныя масы сялянства ў шэрагу раё-
наў ад старога, капіталістычнага шляху развіц-
ця, ад ягока выйграе толькі кучка багацеяў-ка-
піталістаў, а велізарная большасць сялян выму-
шана разарацца і марнець у галечы, — да новага,
сацыялістычнага шляху развіцця, які выціскае
багацеяў-капіталістаў, а сераднякоў і беднату пе-
раўзбройвае па-новаму, узбройвае новымі прыла-
дамі, узбройвае трактарамі і сельскагаспадарчы-
мі машынамі, для таго каб даць ім выбрацца з га-
лечы і кулацкай кабалы на шырокі шлях таварыс-
цкай, калектыўнай апрацоўкі зямлі.
(...)
(Гісторыя Беларусі, 1917 — 1945 гг.: 10 кл. : хрэст.
: дапам. для вучняў агульнаадукац. устаноў з беларус.
і рус. мовамі навучання / аўт.-склад. А.А.Каваленя (і
інш.) ; метад. забеспячэнне С.А.Кудраўцавай ; пад. рэд.
А.А.Кавалені. Мн., 2009. С. 92-93.)
Пытанні: У чым генеральны сакратар ЦК КПСС
І.Сталін бачыў перавагу развіцця калгаснага ладу
над індывідуальнай гаспадаркай? Якая палітыка
атрымала тэарэтычнае абгрунтаванне ў артыкуле
"Год вялікага пералому"? У чым заключаўся
"карэнны пералом" у працэсе ажыццяўлення
калектывізацыі?
Пісьмо Германа П.Л., жыхара Бабруйскага раё-
на, старшыні Цэнтральнага выканаўчага
камітэта Саюза ССР М.І.Калініну
Всесоюзному старосте
Михаилу Ивановичу Калинину
Германа Петра Леонидовича,
дер. хутора Бабич-Ляда,
Боб-
руйского округа того же района,
Боровицкого сельсовета
Заявление
4 апреля 1930 г.
Настоящим прошу Вас о помиловании.
Я выслан с родины с больной женой Анной 40
лет, детьми Марией 8 лет, Петром 6 лет, Павлом3 лет, Еленой 2 лет в сибирскую тайгу на верную
гибель меня и семьи за то, что в нынешнем году я
платил индивидуальный налог, который был не-
правильно наложен.
Я имел 2 лошади, 2 коровы, 5 овец. Неужели
советская власть может так бесчеловечно обра-
щаться с теми, кто этого не заслужил.
Я сам и жена моя батраки, потому что работа-
ли все за откуп купленной земли моим отцом. Этот
выкуп 15 дес. земли я отрабатывал. Был пастухом
четыре года. Разве я виноват, что мой отец купил
землю, а меня за это нужно высылать на верную
смерть с семейством? Разве я виноват, что у нас в
сельсовете 50 % выслано людей только по ябедам.
Нас пригнали в ссылку в Табаринский рай-
он, Ирбитского округа в Петровский поселок. Мы
здесь погибаем с голоду, ребята мрут, хлеба и пи-
щи нет. Работать на лесозаготовках я не могу, у
меня рак желудка, поэтому должен с семейством
погибнуть.
На меня наложили индивидуально нынче 185
руб. Эту сумму я выплатил, имущество мое и скарб
все отняли, пусть бы на этом и кончилось, но за-
чем высылать, какой я преступник. Пусть совет-
ская власть немедленно берет у меня детей, они
пухнут с голоду, сам и жена погибнем только за
то, что мы строили советскую власть.
Перегибы в раскулачивании так велики, что
ссылать надо сначала работников нашего сельсо-
вета и РИКа. Скорей дайте помощь или давайте
работы, чтобы дети не издохли, дайте земли, что-
бы я на ней работал, или пусть нас устроят куда-
нибудь в колонию.
Прошу Вас, т. Калинин, обратить внимание,
что из 1500 семейств, которые высланы из Боб-
руйска, 50% невинно страдающих. Пусть кулаки
страдают, которые эксплуатировали наш труд, а
у меня ничего нет, я хожу в лаптях.
Адрес ссылки: Ирбитский округ, Табаринский
район, пос. Петровский, Оверенский сельсовет.
Проситель — Герман.
(История Отечества в документах. 1917—
1993 гг. Часть 2-я. 1921—1939 гг.: Хрестоматия
для учащихся ст. кл. сред. шк. / Сост. Л.И.Ларина.
М., 1994. С. 108-109.)
Пытанні: Чаму сям’я Пятра Германа апыну-
лася ў сібірскай тайзе? Ці было гэта апраўдана?
Выкажыце сваё стаўленне да лёсу сям’і Леаніда
Германа.
Выкарыстоўваючы прыведзеныя ў дакумен-
тах факты, раскажыце, як адбывалася калекты-
візацыя ў БССР.
Група 2
Картка 2
Заданні.
1. Разгледзьце плакаты (гл. дадатак 2), якія
былі створаны ў гады калектывізацыі, і абмяркуй-
це іх з дапамогай наступных пытанняў.
1. Якая падзея адлюстравана на плакаце?
2. Хто прадстаўлены на плакаце?
3. Якія мастацкія сродкі выкарыстаў аўтар для
свайго твора: колер, сімвалы і г.д.?
4. Якая значнасць гэтага плаката як сведчан-
ня такой падзеі, як калектывізацыя?
5. Ці адлюстроўвае гэты плакат аб’ктыўныя
працэсы калектывізацыі?
6. У чым каштоўнасць інфармацыі, якая ад-
люстравана на плакаце?
7. Выкажыце асабістыя адносіны да ўдзель-
нікаў, якія адлюстраваны на плакаце.
2. Расстаўце плакаты і карыкатуру адпаведна
храналогіі развіцця падзей.
3. Прадэманструйце плакаты аднакласнікам
і раскажыце, як адбывалася калектывізацыя на
тэрыторыі БССР.
Група 3
Картка 3
Заданні.
1. Прачытайце тэкст файла і разгледзьце ілю-
страцыі, якія спатрэбіцца для падрахтоўкі слайдаў.
2. На кожным слайдзе правільна суаднясіце
тэкст і ілюстрацыю і падрыхтуйце слайд. Размяс-
ціце слайды ў лагічнай паслядоўнасці.
3. Выкарыстоўваючы прэзентацыю, раска-
жыце вучням, як адбывалася калектывізацыя ў
БССР.
У выніку работы вучняў прэзентацыя набывае
натупны выгляд (гл.дадатак 3.)
У час прэзентацыі вучань расказвае пра знак
"Лучшему колхознику-ударнику".
На слайдзе прадстаўлены знак "Лучшему кол-
хознику-ударнику". Гэты знак авальнай формы.
Левы край знака ўтвораны пшанічным калоссем,
правая частка знака — чырвоны сцяг, на якім
размешчаны скрыжаваныя серп і молат і прапі-
саны тэкст: "Калгаснік — трывалая апора Савец-
кай улады ў вёсцы". У аснове кампазіцыі знака —
трактар на фоне заводскіх карпусоў. На трактары
надпіс: "Лепшаму", пад ім — сіняя эмалевая стуж-
ка са словамі: "Калгасніку-ударніку". Знак быў
выраблены з бронзы. Зацверджаны ў 1930 годзе.
Настаўніку неабходна мець на ўвазе, што пад-
час працы з візуальнамі крыніцамі, падрыхтоўкай
прэзентацыі вучням можа быць складана выкон-
ваць гэтую работу.
У такім выпадку ён кансультуе іх. Пасля вы-
канання заданняў настаўнік арганізуе работу вуч-
няў па прадстаўленню вынікаў сваёй работы. У
ходзе работы вучні запаўняюць у схеме "Правяд-
зенне калектывізацыі ў БССР" калонкі "Правяд-
зенне калектывізацыі" і "Вынікі" (гл. дадатак 1),
у стужку часу запісваюць наступныя даты і падзеі:1928 г. — пачатак фарсіраванага стварэння калга-
саў; 1929 г. — "Год вялікага пералому" — выданне
артыкула І.Сталіна; 1930 г. — аб’яўлена палітыка
"ліквідацыі кулацтва як класа"; 1939 гг. — афі-
цыйнае завяршэнне калектывізацыі.
IV. Этап замацавання атрыманых ведаў.
Настаўнік. Якімі метадамі праводзілася
калектывізацыя? Як ажыццяўлялася палітыка
раскулачвання ў Беларусі? Ці былі дасягнуты
мэты калектывізацыі? Ці можам мы назваць
калектывізацыю неабходным эканамічным
крокам у эканамічным развіцці СССР? Як вы
ацэньваеце вынікі калектывізацыі?— задае
настаўнік вучням пытанні і заслухоўвае іх адказы.
Далей ён прапаноўвае кожнай групе скласці
сінквейн на тэму "Калектывізацыя". Нагадвае,
што сінквейн — гэта пяцірадкоўе, якое склада-
ецца па наступных правілах:
1-ы радок — адзін назоўнік, які адлюстроўвае
галоўную тэму (падзею);
2-і радок — два прыметнікі, якія характа-ры-
зуюць асноўную падзею;
3-і радок — тры дзеясловы, якія апісваюць
дзеянні;
4-ы радок — фраза, якая адлюстроўвае асноў-
ны вынік падзеі,
5-ы радок — выснова ў форме назоўніка (асса-
цыяцыя з першым словам).
(Варыянт адказу:
Калектывізацыя
Сталінская, суцэльная
Прымушала, стварала, адбірала
Сяляне станавіліся калгаснікамі
Рассяляньванне)
Заслухаўшы адказы вучняў, настаўнік адзна-
чае, што калектывізацыя з’яўлялася мэтанакіра-
ванай палітыкай камуністычнай партыі па абагу-
ленню асобных сялянскіх гаспадарак і ўсталяван-
ні адзінай дзяржаўнай уласнасці на сродкі вытвор-
часці. У 1920—1930-я гг. адбылося пераўтварэнне
аграрна-індустрыяльнага грамадства БССР у інду-
стрыяльна-аграрнае. Асаблівасцямі правядзення
калектывізацыі на тэрыторыі Беларусі з’яўлялася
тое, што яна праводзілася ў некалькі этапаў: пер-
шы этап — 1929—1930-я гг., другі этап ажыц-
цяўляўся пасля далучэння ў 1939 г. тэрыторыі
Заходняй Беларусі; трэці, завяршальны, — пасля
Вялікай Айчыннай вайны.
V. Дамашняе заданне.
Настаўнік. Я прапаноўваю вам творчае да-
машняе заданне — напісаць эсэ на тэму "Калек-
тывізацыя ў Беларусі" аб’ёмам да дзвюх старо-
нак, абавязковае — прачытаць § 14 вучэбнага да-
паможніка, вусна адказаць на пытанні ў канцы
параграфа.
Схема
Правядзенне калектывізацыі ў БССР
Дадатак 1
КАЛЕКТЫВІЗАЦЫЯ
Вынікі
Да 1939 г. больш за 90% сялянскіх
гаспадарак былі аб’яднаны ў калга-
сы; створаны МТС (на палях праца-
вала больш за 9 тыс. трактароў); уз-
расла колькасць калгаснага сялян-
ства; раскулачаны заможныя гас-
падаркі. У выніку правядзення
калектывізацыі забяспечвалася вы-
сокая індустрыялізацыя краіны.
Мэты
Забяспечыць: прамысловасць якаснай сельскагаспадар-
чай сыравінай, насельніцтва прадуктамі харчавання; па-
высіць эфектыўнасць гаспадарання шляхам выкарыстан-
ня сельскагаспадарчай тэхнікі і перадавога вопыту.
Правядзенне калектывізацыі
1. Стварэнне калгасаў. 2. Накіраванне 25-тысячнікаў на работу ў калгасы. 3. Другая палова 1929—
1930 — пачатак суцэльнай калектывізацыі: прымусовы запіс у калгас. Ліквідацыя кулакоў як кла-
са. 4. Дапушчэнне памылак: парушэнне прынцыпаў добраахвотнасці, забарона перасяляцца ў ін-
шыя месцы, прадаваць сваю маёмасць.
Прынцыпы рэалізацыі
Правядзенне прапагандыс-
цкай і арганізацыйнай рабо-
ты сярод сялян.
Стварэнне калгасаў на базе
калектыўнага гаспадарання
і добраахвотнага абагулення
сродкаў вытворчасці, коні,
як цяглавая сіла, сельскагас-
падарчыя пабудовы.
МЕТОДЫКА. ВОПЫТ