Сынып

8 Б

Пән

География

Сағат

1

Тақырып

Сауыр - Тарбағатай

Мақсаты

Білімділік

Оқушыларға Сауыр - Тарбағатай географиялық орны, пайдалы қазбалардың заңдылықтары, климатының ерекшеліктері, ішкі суы, жер бедері туралы білім беру.

Тәрбиелік:

бірін-бірі тыңдай білуге, тапқырлыққа, жылдамдыққа, іздемпаздыққа тәрбиелеу

Дамытушылық

Оқушылардың шығармашылық қиялын дамыту, қызмет көрсету саласына үйрету және пәнге деген қызығушылығын арттыру, тапсырмалар беріп, оқушылардың даму қабілетін дамыту.

Көрнекілік

Қазақстанның физикалық карталары, 8 сыныпқа арналған атлас, оқулық.

Әдіс-тәсіл:

түсіндіру, сұрақ-жауап, картамен жұмыс.

Үй тапсырмасын сұрау. Өткен тақырыптарды еске алу.

1.Үй тапсырмасын қысқаша сұрау.

• 2.«Даналық ағашы». Оқушылар сұрақтар құрап, сандықшаға салады. Содан кейін оқушылар осы сұрақтарды алып оқиды да, жауап береді.

3. Сөзжұмбақ шешу.

СҰРАҚТАРЫ:

• 1.Тастау, Ақан жайлау, Қотыртас, Мыңшүңқыр жоталары арасындағы ең ірі қазаншұңқыры (Ойжайлау)
• 2.Солтүстік Жетісу Алатауының ең биік нүктесі? (Бесбақан – 4622м)
• 3.Оңтүстік Жетісу Алатауының ең биік нүктесі? (Мұзтау – 4370м)
• 4.Жетісу қақпасынан соғатын жел? (Ебі)
• 5.Осы қақпа бойымен Сайқантауы жағынан сәуір, қыркүйекайларында қандай суық желі соғады? (Сайқан)
• 6.Солтүстік Жетісу жотасы сатылап, солтүстік-шығыска қарай аласарып, кең жазыққа айналады. Оның алғашқы сатысы қалай аталады? ( Тастау)
• 7.Жетісу Алатауы қай қатпарлану кезінде екінші рет көтерілді? (Альпі)
• 8.Жетісу Алатауының ең ірі мұздығы? (Лепсі)
• 9.Жетісу Алатауында қандай жауарлар түрлері басым? (Алтайлық)
• 10.Жетісу Алатауына қыста қандай ауа массасы әсер етеді? (Арктикалық)
• 11.Жаманты өзені қай көлге құяды ( Алакөлге)
• 12.Жетісу Алтауын батыста солтүстік және оңтүстік жотаға бөліп тұрған өзен? (Көксу)
• 13.Тентек өзені қай көлге құяды? (Сасықкөлге)

О

Й

Ж

А

Й

Л

А

У

Б

Е

С

Б

А

Қ

А

Н

М

Ұ

З

Т

А

У

Е

Б

І

С

А

Й

Қ

А

Н

Т

А

С

Т

А

У

А

Л

Ь

П

І

Л

Е

П

С

І

А

Л

Т

А

Й

Л

Ы

Қ

А

Р

К

Т

И

К

А

Л

Ы

Қ

А

Л

А

К

Ө

Л

Г

Е

К

Ө

К

С

У

С

А

С

Ы

Қ

К

Ө

Л

Г

Е

Жаңа сабақ

Тақырыпты 3 қатарға бөліп беру

1-Қатар

Сауыр – Тарбағатайдың географиялық орны, жер бедері мен геологиялық құрылысы

Жайсанкөліне жақын жатқан Сауыртаулары Қытайдан, Улюнгуркөлінің батыс жағынан басталып, терең тілімделген үлкен қазаншұңқырды жағалай шығыстан батысқа қарай созылады. Қазаншұңқырдың оңтүстік беті - Қоңыртауы Қытайжерінде. Қазаншұңқыр кезінде тектоникалық қозғалыстардан пайда болған. Ол Жайсанкөлінің оңтүстік шығысында орналасқан Шіліктіқазаншұңқырымен жалғасады. Сауыр жотасының солтүстік етегі Жайсанкөлі мен Қара Ертіспен бітеді, оңтүстік беті Шілікті даласына тіреледі. Таудың жалпы ұзындығы 300 км, ені 30-50 км. Батысында ол Шыңғыстаумен(ұзындығы 250 км) жалғасады. Тарбағатай(Барқытбел) бірнеше аласа таулар түрінде Сауырмен іргелес созылып жатыр. Олардың арасын Қандысу, Жоғарғы Еміл(Қытайжерінде) өзендері бөліп жатады.

Сауыр жотасы - аталған тау жүйесінің биік бөлігі. Оның ең биік нүктесі - Мүзтау(3816 м). Жотаның Қазақстанжеріндегі ұзындығы 60-65 км. Батысқа қарай ол аласарып,Маңырақжотасына ұласады. Жайсанның ойпатты даласында Сауыр мен Маңырақ биік көрініп, алыстан көзге түседі. Сауырдың солтүстік беткейі өзінің құрылымы жағынанАлтайды еске түсіреді. Оңтүстік беткейі кұз жар-тасты, Орта Азия тауларына ұқсайды. Мұндағы мәңгі қар жататын белдеу 3300 м биіктікте. Мұзтауда мұздықтар (ең үлкені 4 - 5 км2) бар.

Құрылымы жағынан Тарбағатай әр түрлі биіктікке көтерілген ірі үйінді - массивтер сияқты. Бұл үйінділер үшбұрыштанып, құзды шыңдарға айналады. Тау басы жадағай. Оның әр жерінен асулары арқылы жол өтеді, тау беткейі де тілімделген. Тарбағатай онша биік емес. Оның орташа биіктігі теңіз бетінен 2000-2100 м ғана. Ең биік нүктесі -Тастау (2992 м). Онда мұздықтар жоқ.

Сауыр-Тарбағатай негізінен жоғарғы палеозой жыныстарынан (кристалды тақтатастан, құмтастан, әктастан және саздан) түзілген. Сауырда атпа жыныстар кең тараған. Олар порфир және порфириттер түрінде кездеседі. Tapбағатайда порфириттер шөгінді жыныстармен кезектесіп отырады. Ал оның оңтүстік беткейінде әктас көп ұшырасады. Сауырдағы жоқ граниттер Тарбағатайдың суайрығында салыстырмалы түрде жиі кездеседі.

Сауыр-Тарбағатай - қатпарланған таулы өлке. Оның негізгі құрылымы жоғарғы палеозойда герцин катпарлануы кезінде қалыптасқан. Ол Альпі тау көтерілу кезінде жаңғырып қайта көтерілген. Бұл ауданның қазіргі жер бедерінің қалыптасуына ерте замандардағы мұз басу, ағын сулардың эрозиялық әрекеті және кейінгі тектоникалық процестер әсер еткен. Бұл жерде жер сілкіну әлі де болып тұрады. 1990 жылы Жайсандағы жер сілкіну шаруашылыққа бірсыпыра зиян әкелді. Сауыр тауында Кендірлік көмір кені ашылып жанғыш тақтатастың мол коры табылған. Мұнай қабаттарына барлау жасалды.

2-Қатар

Климаты, өзендері мен көлдері

Сауыр-Тарбағатай өңірі климаты жағынан Оңтүстік Алтайғаұқсайды. Климаты континентті. Алтайғақарағанда жауын-шашыны аздау. Табиғи ерекшеліктері мен климаты жағынан ол Оңтүстік Сібірмен Орта Азиятауларының аралығындағы өтпелі аймақ тәрізді. Қаңтардағы ауаның орташа температурасы -20°С, шілдеде 22°С. Кейде өзгеріп тұрады. Жауын-шашын мөлшері 350-500 мм, тау іші ылғалды, жазыққа карай қуаңдау.

Таудан басталатын өзендер көп. Жарма, Қайыңдысу, Көкпектісияқты өзендер кезінде Жайсанкөліне құйған. Қазір көлге жетпейді. Сол сиякты Қарабұлақ, Жетіарал,Қарабұға, Базарөзендері тау арасында ғана ағып, қырға шыққан соң тартылып қалады. Тарбағатайдың оңтүстік беткейінде ағатын Ұржар, Қатынсу, ЕмелөзендеріАлакөлгеқұяды. Аягөзөзені Балкашкөліне жетеді.

3-Қатар

Табиғат зоналары мен өсімдігі және жануарлар дүниесі

Сауыр-Тарбағатай тауларының аймағы табиғи ерекшеліктеріне сәйкес Тарбағатай таулы-далалы ауданы, Сауырдын таулы орманды-шалғынды дала болып бөлінеді. Тарбағатай даласының өсімдіктері бұталы, қарағайлы болып келеді де, таудың солтүстік беткейінде альпі шалғынына ұласады. Оңтүстік беткейде де бұталы өсімдіктер көп. Сайларда жеміс-жидек ағаштары, көк терек, ақ терек шағын ормандар кездеседі. Тарбағатайдың биік шалғыны Алтайтауынан ауысса, алма, түркістан аршасы сияқты түрлер Тянь-Шань аймағынан келген. Оңтүстік беткейдің далалық бөлігінде жусанды өсімдіктер көп, ол жайылым есебінде пайдаланылады. Тау алқабында егістік мол. Таудың батыс беткейінде бақтар бар.

Сауыр тауының етегі 700 м-ге дейін шөлейт зонаға жатады, оның сортаңданған қара қоңыр топырағында шөлейт өсімдіктері өседі. Ормандары Сібірағаштары мен Тянь-Шаньшыршасынан тұрады. Бұл аймақтың Сібірмен Орта Азияаралығындағы өткінші орын екенін тағы да дәлелдейді. Сауырдың оңтүстігі мен Тарбағатайдың шығыс бөлігі аралығын Шілікті шөлейт даласы алып жатыр. Оның топырағы да сортаңдалған сұр және тасты келеді, өсімдіктері де соған сәйкес селеулі, көделі, жусанды, бетегелі болып өседі. Сауыр тауының етегі егіндікке, шабындыққа, мал жайылымына қолайлы.

Жануарлар дүниесі жағынан Сауыр мен Тарбағатай, Алтаймен Тянь-Шаньныңаралық ауданын кұрайды. Оны қоңыр аю, бүғы, елік, таутеке, арқар, қасқыр, қар барысы,сілеусін, түлкіжәне т.б. аңдар мекендейді. Тау жануарлары да, дала, шөлейт аңдары да кездеседі. Шөлейтті далада суыр, аламан мекендейді. Бұл жерде «Қазақстанның Қызыл кітабына» енген жолақты қарашүбар жылан, ақбас тырна, дуадақ, қарабауыр бұлдырық, ұлар, бүркіт, лашын, ителгі, үкі және т.б. ұшырасады

Бекіту сұрақтары:

• 1.Венн диаграммасы.

1-қатар – Жетісу Алатауы

2- қатар – Сауыр – Таобағатай

3-қатар – ұқсас белгілері

Жетісу Алатауы

Ұқсастығы

Сауыр- Тарбағатай

V. Үй тапсырмасы: §47 Сауыр - Тарбағатай

Кестені толтыру.

Зоналық табиғат кешеннің аты

топырағы

Өсімдік жамылғысы

Жануарлар дүниесі

Шаруашылық маңызы

Антропогендік процестер

Экологиялық жағдайы

Құрылымдық бөліктері

Сарыарқа

Сабақты бағалау :

Топ басшыларының бақылау парағына қойылған бағалары бойынша бағалар қойылады. Топ басшыларына мұғалім баға қояды.