Сүтқоректілер және олардың дене құрылысы

Сүт қоректілер омыртқалы жануарлардың ішіндегі ең жоғарғы даму сатысында тұрған жануарлар. 
Олардың прогрессивт белгілері: 
1. Бұларда орталық нерв системасы жоғары дамыған. Оның ішінде жоғарғы нерв әрекетінің орталығы — үлкен ми жарт шарларының сұр қыртысы көңіл аударады. Осыған байланысты сүт қоректілердін, орта жағдайына бейімделуі өте күрделі, әрі жақсы жетілген. 
2. Сүт қоректілер тірі туады. Баласын аналық организмнің продуктысы — сүтімен қоректендіреді. Бұл сүт қоректілердің әр түрлі жағдайда көбеюіне мүмкіндік береді. 
3. Жылу реттелуі қабілетінің жоғары дамуы, аздап та болса дене температурасының тұрақтылығына байланысты икемделген. 
Денесін қаптап тұрған түктері салқыннан қорғаса, ал дене-сіндегі тері астындағы май қабаты жылудың реттелуіне себепш болады. 
Осындай ерекшеліктер әр түрлі жағдайларға қарамастан кеңінен таралуына мүмкіндік береді. Антарктикалық материктен басқа географиялық жер бөліктеріне түгелдей тараған. Олар жер бетінде, ауада, жартылай суда, жердің астыңғы қабатында тіршілік етеді. Қазір сүт қоректілердің 4000-ға жуық түрі белгілі. 
Сүт қоректілердің морфологиялық ерекшеліктері, денесі жүнмен жабылған. Терісінде бездері көп, әсіресе жақсы жетілген сүт безін атап өтуге болады. Бас сүйегі омыртқа жотасымен екі бұдыр ескіншектер арқылы бекиді. Төменгі жағы тек қана тіс сүйегінен тұрады. Шаршы сүйек пен бай-ланыс сүйегі ортаңғы құлақ қуысында орналасқан есіту сүйегіне айналған. Тісі күрек тіс, шошақ тіс, азу тіс болып жіктелген, олар альвеолдарға бекіген. Жүрегі төрт камералы, бір ғана сол-жақ қолқа доғасы сақталған. Қызыл кан түйіршік-терінде ядро болмайды. 
СҮТ ҚОРЕКТІЛЕРДІҢ ДЕНЕ ҚҰРЫЛЫСЫНА ЖАЛПЫ ШОЛУ 
Дене пішіні. Тіршілік ететін ортасының түрліше болуына байланысты сүт қоректілердің дене пішіні түрліше болады. Оның ішінде кеңінен таралғаны жер бетінде мекендейтін төрт аяқты аңдар. Олардың аяғы ұзын болады да, ол рептилилердегідей кеудесінің екі бүйіріне орналаспай, астына арналасқан. Сондықтан тізе буындары денесінің алдына қарай, ал шынтақ буындары денесінің арт жағына қарай бағытталған. Мойын бөлімі жақсы жетілген, ал құйрық бөлімі керісінше дененің қосалқы бөліміндей нашар дамыған. Жер астында тіршілік ететін түрлерінің денесі ұршық сияқты, мойыны қыска, сыртынан айқьш байқалмайды. Құйрығы редукцияланған. Аяқтары өте қысқа болады. Суда тіршілік ететіндерінің дене пішіні балық тәрізді болады да аяқтары ескекке айнапған. Кит тәрізділерде тек қана алдыңғы аяқтары сақталған. 
Тері жамылғысы. Сүт қоректілер түрлі ортада тіршілік етуіне байланысты тері жамылғысының құрылысы басқа омыртқалылармен салыстырғанда анағұрлым күрделі болады. 
Омыртқалылардың тері жамылғысы сыртқы — эпидермистен, оның астыңғы қабаты — кутистен немесе нағыз теріден тұрады. Эпидермис өз тарапынан екі қабаттан тұрады. Бірінші — төменгі қабатын — мальпигиев немесе өсу қабаты деп атайды. Ол қабаттың клеткалары цилиндр немесе кубик тәрізді болады. Бұл қабаттың үсті жалпақтау келген клеткалардан тұрады. Олар біртіндеп ішкі қуысына кератогиалиннің толуына байланысты мүйізденген өлі клеткаларға айналады. Бұл қабаттың үстіңгі клеткалары біртіндеп қайызғақ түрінде, немесе кесек (лоскут) қабат түрінде (тюленьдерде) түлеп түсіп отырады. 
Сүт қоректілердің — түгі, тырнақтары, тұяқтары, мүйіздері (бұғыдан басқаларында), қабыршақтары және түрлі тері бездері осы эпидермис қабатынан пайда болады. 
Сүт қоректілерде терінің кутис қабаты өте жақсы жетілген. Кутис талшықты дәнекер тканьдерінен қалыптасады. Кутистің астыңғы қабатының ішкі беті жұмсақ талшықты тканьдерден тұрады, оған май жиналады. Бұл қабатты тері астындағы майлы клетчаткалар деп атайды. Кит пен тюлень сияқты суда тіршілік ететін аңдардың жылуды сақтап тұратын түктері болмағандықтан май қабаты жылуды реттеу қызметін ат-қарады. Кейбір қысқы ұйқыға жататын жануарларда (саршұнак, суыр, борсық г. б.) май қабаты жақсы жетілген. Май олар үшін қысқы ұйқы кезіндегі қоректік материал болып саналады. 
Сүт қоректілердің барлығының дерлік денесінің сыртын қап-тап тұратын түк болады. Кейбір түрлерінде (кит, дельфин т. б.) түк тіпті болмайды. Болса рудимент түрінде ғана сақталған <33-сурет). 
Сүт қоректілердің түгінің сырткы бөлімін сабақ, ал теріге еніп тұрған бөлімін түбі деп екіге бөледі. Түк сабағын тікелей жарып микроскоп арқылы қарағанда мына қабаттардан өзек, сірі жәнё сыртқы қабық қабаттарынан тұратынын байқауға болады. Өзегі арасында ауа болатын торлы тканьдерден құралады. Сондықтан түк жылуды нашар өткізеді де, жануардың денесіндегі жылудың сақталуына себепші болады. Оның сыртқы сір қабаты өте тығыз болғандықтан түк мықты болады. Ең үстіңгі жұқа қабығы түкті сыртқы механикалық және химия-лық әрекеттерден қорғайды. Түк түйініне қан тамырлары келеді. Ол түк түйініндегі клеткалардың жетілуін қамтамасыз етеді. Түктің тері бетіне шығып түрған сабағы өсу қабілетін жойып, мүйізденіп кетеді. Терідегі май бездерінен шығатын майы түкті майлап, оның мықтылық қасиетінің сақталуына жәнё су өтпеуіне себепші болады. Түк жабындысы әр түрлі түктен тұрады. Оның непзгі плеріне: мамық түк немесе түбіт, қылшық, сезгіш түк немесе вибристар т. б.жатады. 
Сүт қоректілердің түктері жаңарып, жылдың белгілі бір маусымында түлеп тұрады. Тиіндер, түлкілер және көртышқандар жылына екі рет (күзде, көктемде) түлейді. Басқа сүт қоректілер жылына бір рет түлейді. Солтүстікті мекендейтін сүт қоректілердің түгінің тығыздығы мен ұзын-дығы жыл маусымына қарай түрліше болады. Тропиктік жануарларда жыл маусымдарындағы температураларының айырмашылығы шамалы болғандықтан көп өзгеріс болмай, олардың түгі әр уақытта бір қалыпты өседі. 
Сезгіш — түктердің атқаратын әрекеті түрліше болады. Оны сезімтал мұртша деп те атайды. Бұлар жануардың бас, мойын және төс бөлімдерінде орналасады. Құрсақ бөлімі ағашқа тиш қозғалатындарында (тиндерде) мұндай түк бауыр жағында болады. Түк қалтасының түбінде және оның керегесінде вибристердің басқа затқа тигенін сезетін нерв талшықтары болады. 
Түктің түрі өзгерген түрі — инелер мен қылтанақтар. Эпи-дермистің басқа мүйіз туындыларына қабыршактар, тырнак, тұяқ мүйіз тұмсық және қуыс мүйіздер жатады. Қабыршақ көп-теген тышқан тәрізділердің табанында болады. Сол сияқты көптеген қалталылардың, кемірушілердің насекоммен қорек-тенетіндердің де құйрығында қабыршақ болады. 
Мүйізді туындыларға сиырдың, ақбөкеннің, ешкінің, қойдың мүйізі жатады. Ал, бұғының мүйізі мұндай туынды емес, кутис-пайда болатын сүйекті зат. 
Тері бездері өзінің құрылысына және атқаратын қызметіне қарай — тер, май, иіс және сүт бездері болып бөлінеді. 
Тер бездері — түтік пішінді, астыңғы бөлімі иіріліп барып қошқар мүйізденіп бітеді. Бұлар бірден терінің үстіңгі бетіне немесе түк қалтасына ашылады. Бұл бездің продуктысы тердің құрамында су, еріген мочевина және тұз болады. Бұл продуктыларды тер безі жасап шығармайды, оған қан тамырларынан келеді. Тер безінің қызметі суды буландыру арқылы теріні салқындату және ыдырау өнімдерін бөліп шығару. Сөйтіп жылуды реттеп отыру және зәр шығару қызметін атқаратын болады. Тер бездері барлық сүт қоректілерде дерлік болады, бірақ барлығында бірдей жетілмеген. Мысалы ит пен мысықта өте аз, кемірушілердің көпшілігінің тер безі табанында, шабында және ерінінде болады. Кит тәрізділерде және кесіртке тәрізділерде тер безі болмайды. 
Май бездері шоқтанып жатады да әрқашанда түк қалтасына ашылады. Май бездерінің шығарған өнімдері түктерді, эпи-дермистің сыртын майлап, сыртқы зиянды әрекеттерден сақ- 
тайды. 
Иіс бездері — тер немесе май бездердің түрінің өзгерген түрі болып саналады. Тіпті кейбір кезде сол екі бездің екеуінің де қажеті осы иіс безінен байқалады. Мысалы, сасық күзендердін, артқы тесігінің маңайында өткір иісті, сасық өнім шығаратын бездері болады. Бұл күзенді жауларынан қорғауда маңызды қызмет атқарады. Кейбір сүт қоректілерде мускустық иіс бездері болады. Бұл бездің маңызы әлі толық анықталмаған. Бірақ, без аталған жануарлар үйірге түскенде анық байқалады. Сондықтан оның қызметі жануарлардың көбеюімен байланысты, яғни жыныстық қозуды тудыруы мүмкін. 
Сүт бездері — түтік пішінді болады. Клоакалы сүт қоректі-лердің (үйрек тұмсықтардың, ехидналардың) сүт бездері түтік сияқты болады. Олардың ұшы құрсақ жағындағы “безді алаң” деген бөлімдегі түк қалташығына келіп ашылады Балалары осы түктерді сорып, оның түбіндегі тесіктен шыққан сүтпен қоректенеді. Ехидналарда “безді алаң” арнаулы қалтаның ішінде болады. Бұл көбею кезінде дамиды. Мұның ішінде жұмырткасы, одан кейін ехиднаның баласы жатады. Үйрек тұмсықтылардың “безді алаңы” кұрсақ жағына орналасады. Бұлардың емшегі болмайды. 
Қалталылар мен плацентарлылардың сүт бездері шоқта-нып орналасады. Олардың түтігі емшекке барып ашылады. Сүт бездері мен емшектердін, орналасуы түрліше болады. Ағаштарда өрмелеп жүретін маймылдар мен балаларын емізгенде басы төмен салбырап тұратын ‘жарқанаттардың емшегі кеудесінде орналасқан, тек қана екі емшегі болады. Жер бетінде мекендейтін тұяқтыларда емшегі екі шабының арасына, жыртқыштар мен насеком қоректілерде құрсақ жағына екі қатар болып орналасады. Емшегінің саны балалағыштығына, көпшілік жағдайда туған баласының санына тең болады. Емшек саны маймылда, қойда, ешкіде, пілде, жылқыда екеу болады. Ең көп 10—24 емшек тышқан тәрізді кемірушілерде, насеком қоректілерде, кейбір қалталыларда болады. 
Ет системасы — өте жақсы жетілген және көптеген бұлшық 
-еттер жіктеліп, өз алдына орналасқан. Құрсақ қуысын көкірек қуысынан бөліп тұратын диафрагманың (көк ет) болуы, жалпы еттердің қызметін сипаттайды. Бұл ет көкірек қуысын бірде кеңейтіп, бірде тарылтып, сүт қоректілердің тыныс алу процесін жеңілдетуге көмектеседі. Тері астындағы ет қабаты жақсы жетілген. Ол терінің кез-келген жерін қозғалысқа келтіре алады. Кірпілер мен кесірткелерде мұндай ет денесін жиырып, домалалып қалуына көмектеседі. Сол сияқты кірпілер мен жайралардың инелерін жыртқыштардың түктерін, вибристарын тікірейтуге көмектеседі. Приматтарда мұндай ет бет бөлімінде болады, оны мимикалық еттер деп атайды. 
Скелет. Омыртқа жотасы. Сүт қоректілерде омыртқаларының буындасатын беттері тегіс болады, яғни омыртқаның мұндай түрін платицельдік омыртқа деп атайды. Сонымен қатар 
-омыртқаның буындасқан жерінде — менискилер деген шеміршекті дискасы болады. Омыртқа жотасы — мойын, арқа, бел, сегізкөз, құйрық омыртқаларынан құралады. Мойын омыртқа-сының саны әрқашанда тұрақты болады. Алдыңғы екі мойын омыртқасын — ауыз омыртқа (атлант) және эпистрофей деп атайды. Мойын омыртқасы (ламантинадан басқасында). жеті омыртқадан тұрады. Бірақ, сүт қоректілердің мойынының ұзындығы бірдей емес. Мысалы, тұяқтылардың мойыны ұзын, кемірушілердің мойыны қысқа болады. Себебі тұяқтыларға жерден қоректерін алып жеу үшін мойыны ұзын болу керек. Сүт қоректілердің мойнының ұзындығының түрліше болуы, олардың мойын омыртқаларының санына байланысты емес, жеке омыртқалардың денесінің ұзын және қысқа болуына байланысты. 
Арқа омыртқалары 12—15 болады. Тұмсықты киттерде (Нурогооdоп) және сауыттылардың бір түрінде 9, ал жалқау аңдардың бір қатарында (сһоlоериs) 24 арқа омыртқасы болады. Бір ұшымен алдыңғы жеті арқа омыртқасына, ал екінші ұшымен төс сүйегіне бекіген қабырғаларды — нағыз қабырғалар деп атайды. Ал қалғандарын, яғни екінші ұшы төс сүйегімен жалғаспаған қабырғаларды — жалған қабырғалар деп атайды. Төс сүйегі (зtегпum) бір-біріне жалғасқан бірнеше сүйек пластинкаларынан тұрады. Оның ұшы сүйірленіп барып щанжар тэрізді шеміршекпен (ргосеssиs хірһоіdеиs) аяқталады. Төс сүйегінің алдыңғы жалпақ сегментін — сүріншек (тапиbrum stегпі) деп атайды. Жарқанаттармен алдыңғы аяқтары жер қазуға бейім-делген сүт қоректілердің көпшілігінің төс сүйегінің жігі білінбей кеткен. Бірақ көкірек еттері бекінетін құстардың төс сүйегіндегі қыры болады. 
Бел омыртқаларының саны 2-ден 9-ға дейін болады. Он-дағы қабырғалар рудименті түрде ғана болады. 
Сегізкөз көпшілігінде бір-бірімен бірігіп кеткен төрт омырт-қадан тұрады. Бұл төрт омыртқаның алдыңғы омыртқасы ғана сегізкөз омыртқасы болады да, артқы екеуі сегізкөзге бірігіп кеткен кұйрық бөлімінің омыртқасы болып саналады. Сегіз көз омыртқалары жыртқыштарда үшеу, ал үйрек тұмсықтыларда екеу болады. Құйрық омыртқаларының саны тұрақты болмай-ды. Мысалы, гиббондарда — 3 болса, кесіртке тәрізділерде 49-ға жетеді. 
Ми сауыты. Сүт қоректілердің миының үлкен болуына бай-ланысты, ми сауыты да үлкен болады. Жас сүт қоректілердің ми сауыты (тұмсық бөлімімен салыстырғанда) ересектерінің ми сауытынан үлкен болады. Сүт қоректілердің ми сауытын-дағы жеке сүйегінің саны, төменгі сатыдағы омыртқалардың сүйегінен аз болады. Өйткені ми сауытын құрайтын көптеген сүйектер өз ара бірігіп кеткен, негізгі, бүйір және жоғарғы шүйде сүйектер тұтасып бір сүйекке айналған. Құлак сүйектері бірігіп тасша сүйек (реtгоsum) деген бір сүйекке айналған. Қанат-сына тәрізді сүйек негізгі сына тәрізді сүйекпен, ал көз-сына тәрізді сүйек алдыңғы сына тәрізді сүйекпен бірігіп кеткен. Ми комплекстерінін, әсіресе ми сауытын құрайтын сүйектердің арасындағы жіктер ересек тартқанда бірігіп кетеді. Бұл жануарлардың өсуі кезінде мидың көлемінің артуына мүмкіндік береді. 
Ауыз омыртқасы мен шүйде сүйектің бірімен-бірінін, бекитін жерінде екі бұдыр өсінді бар. Ми сауытының төбесі жұп төбе, мандай, мұрын бір дара жақ аралық сүйектен тұрады. Ми са-уытының бүйір бөлімі, бұдыр бетті сүйектерден одан сыртқа және алға карай самай өсінділері кетеді. Бұл өскіндер самай сүйегіне жалғасып, алдыңғы жағынан жоғарғы жақтың өскіні-мен ұштасады. Осының нәтижесінде тек қана сүт қоректілерге тән бет доғасы (гуgоmаtісum) пайда болады. 
Ми сауытының астыңғы бөлімі (түбі) негізгі (sрһепоidеum) және алдыңғы сына тәрізді сүйектерден, ал висцериальды бөлімінін, түбі — қанат тәрізді, тандай және жоғарғы жақ сүйектерінен қалыптасады. Ми сауытының түбінде, есіту капсуласынын маңында тек қана сүт қоректілерге тән барабан (tутрапісum) болады. Есіту сүйектері біртіндеп сүйектене келіп, ақырында қос тасша (реtгоsum) сүйекке айналады. 
Жоғарғы жақ, жұп жақ аралық және жоғарғы жақ сүйекте-рінен тұрады. Сүт қоректілерде жак аралық сүйектердің және жоғарғы жақ сүйектерінің өсінділерінен және таңдай сүйектерінен екінші реттегі таңдай сүйегі пайда болады. Осының нәтижесінде хоандар кеуілжір сүйектерінің арасымен келіп, ауыз қуысына ашылмай, таңдай сүйектің артқы жағынан келіп ашылады. Бұл сүт қоректілердің аузында тамақтың кесегі болып, оны шайнаған кезде тыныс алуына кедергі келтірмейді. 
Төменгі жақ сүйегі бұдыр бетті сүйекке бекитін бір пар тіс сүйегінен (dіепtаlе) қалыптасады. Буындасу сүйегі, есіту сүйекшесі — балғаға (mаllеиs) айналады, шаршы сүйек, есіту сүйекшесінін, екінші бір түрі төске (іпеиs) айналады. Бұл екі есіту сүйекшелері және үшінші есіту сүйекшесі — үзеңгі (stареs) ортаңғы құлақ қуысының ішіне орналасады. Ортаңғы құлақтың сыртқы бөлімі және есіту жолы — дабыл сүйегінен тұрады. Сөйтіп, сүт қоректілердің висцериалдық аппаратының бірсыпырасы сыртқы және ортаңғы құлақ аппаратына айналады. 
Иық белдеуі — сүт қоректілерде өте қарапайым. Ол негізгі жауырын, оған бекіген рудиментті каракоидтан тұрады. Клоакалы сүт қоректілерде ғана (үйрек тұмсықты, ехидна) корокоид өз алдына жеке сүйек болып саналады. Сүт қоректілердің ал-дыңғы аяғы алуан түрлі күрделі қимылдар жасайтын түрлерін-, де (маймылдарда) бұғана болады, ал алдыңғы аяғы жер бетімен қозғалу қызметін атқаратын тұяқтыларда рудиментті түрде болады немесе тіпті болмайды. 
Жамбас белдеуі — жер бетінде тіршідік ететін жануарларға тән — шонданай, шап және мықын сүйектерінен тұрады. Көпшілік сүт қоректілерде бұл үш сүйек тұтасып барып бір ғана — жамбас сүйегін (іппоmіпаtіum) құрайды. 
Аяқтарының скелеті барлық жер бетімен қозғалатын бес саусақты жануарларға тән құрылысты сақтайды. Әйткенмен, тіршілік ету жағдайларының түрліше болуына және аяқтарын пайдалану тәсіліне байланысты оның құрамындағы сүйектердің құрылысы да түрліше болады. Мысалы, жер бетінде жүретін түрлерінде аяқтарының жоғарғы бөлімдері ұзын болса, ал суда тіршілік ететіндерінің бұл бөлімі керісінше қысқа болады, яғни аяғының төменгі бөлімінің сүйектері — табан сүйектері және саусақтары жақсы жетілген, әрі ұзын болады. 
Ас қорыту системасының құрылысы — күрделі және ол бірнеше бөлімнен тұрады. Ас қорыту системасы сөл шығаратын бездері бар түтікке ұқсайды. 
Сүт қоректілерде ас қорыту системасы ерінінен басталады. Етті ерін тек қана кит тәрізділерде және клоакалы жануарлар-да ғана болмайды. Етті ерін сүт қоректілерге қоректерін қар-мап ұстау үшін керек. Етті еріндері кейбір сүт қоректілерде (са-ламандраларда, шұбар тышқанда, маймылдарда) жақсы дамыған. Тіпті олар қоректерінің бірсыпырасын осы дорба сияқты ұрттарына толтырып сақтайды. 
Жақтың ішкі жағын ауыз қуысы. дейміз. Қоректік заттар бұл жерде тістердің және сілекей бездерінің әсерінен механикалық және химиялық өзгерістерге түседі. Жануарлардың сілекей шығаратын төрт пар бездері бар. Сілекей құрамында крахмал-ды декстрин мен мальтозаға айналдыратын птиалин ферменті болады. 
Сүт қоректілердің тістері — күрек тістер, шошақ тістер, жалған азулар және азу тістер деп бөлінеді. Түрлі жануарлардың тістерінің саны, формалары мен атқаратын қызметі түрліше болады. Насекомдармен қоректенетін нашар маманданған сүт қоректілердің тістері нашар жіктелген, бірақ көп болады. Жыртқыштардың шошақ тістері өте жақсы жетілген және олардың ұшы өткір болады. Сол сияқты жоғарғы жарының соңғы жалған азуы және төменгі жағының бірінші нағыз азуы әдетте өте үлкен және өткір болады да, олар жыртқыш азулар деп аталады. Кемірушілердің күрек тістері өте жақсы жетілген. 
Сүт қоректілердің тістерінің жалпы саны және олардың топқа бөлінуі әрбір түрдің тұрақты систематикалық белгісі болып есептеледі. Оны белгілеу үшін бөлшек түріндегі арнаулы формуланы пайдаланады. Бөлшек сызығының үстіндеп сандар жоғарғы жақтағы тістің санын, ал сызықтың астындағы сан төменгі жақтағы тістің санын көрсетеді. Тістердің жеке топтарын латынша атының алғашқы әрпімен белгілейді. Күрек тістері — і (іпсіsеіvі), шошақ тістері — с (сапіпі), жалған азу тістері — рт (ргаеmоlагеs), азу тістері — т (mоlагеs). 
Тістері жақ сүйектерінің ұяшықтарына орналасқан. Мұндай тістерді — текодонттық тістер деп атайды. Көпшілік түрлерінде тістері бір-ақ рет тісейді. 
Төменгі жақ сүйегінің арасына етті тіл орналасады. Оның жәрдемімен қоректік заттар қабылданып ауыз қуысында ұса-тылған кезде оларды араластырады. 
Ауыз қуысының арт жағына жұтқыншақ орналасқан. Жұт-қыншақтың үстіңгі жағына жалғасып жататын ішкі танау тесік-тері және евстахиев түтігі болады. Жұтқыншақтың төменгі бө-ліміне өңеш тесігі жалғасады. 
ішкі органдардың қалай, орналасатындығы көрсетілген. 
Өңештің еті тегіс тканьдерден құралады. Кейбір күйіс қай-таратын жануарларда жұтқыншақтан келетін көлденең салалы еттер болады. Осы еттерінің көмегімен өңеш еріксіз жиырылып күйіс қайырғанда қарындағы қоректік затты кекіріп аузына келтіруге көмектеседі. 
Қарын басқа ас қорыту мүшелерінен айқын бөлінген және көптеген сөл шығаратын бездері болады. Қарынның көлемі және оның ішкі құрылысы қоректік заттарының түріне байлаиысты әрбір түрде түрліше болады. Клоакалы сүт қоректілердің қарыны қарапайым қалта пішіндес болады. 
Күйіс қайтаратын сүт қоректілердің қарны өте күрделі құ-рылған. Мысалы, сиырдың қарны төрт бөлімнен тұрады: 1) үл-кен қарын, оның ішкі бетінде қатты бүрі болады; 2) жұмыршақ қарын, оның ішкі беті торлы ұяшықтарға бөлінген; 3) жалбыр-шақ қарын, оның ішкі беті көлденең орналасқан қатпарлардан тұрады; 4) ұлтабар немесе безді қарын. Үлкен қарынға түскен коректік зат сілекейдің және бактериялардың әрекетінен аши- ды. Қорек заты қарыннан оның перистальтикалық қозғалысы-! ның әсерінен жұмыршақ қарынға, одан күйіс қайырғанда— ауызға келіп түседі. Ауызда тамактық зат ұсақталып, сілекей- мен әбден араласады. Пайда болған жартылай сұйық зат жалбыршақты өңешпен жалғастыратын жіңішке саңылау арқылы жалбыршақ қарынға, одан ұлтабарға барады. 
Нағыз ішек — аш ішек, тоқ ішек және тік ішек деп үшке бөлінеді. Өсімдік тектес қатты азықтармен қоректенетін түрлер-дің (кемірушілердің) аш ішегі мен тоқ ішегінің шекарасында ұзын және тұйық бітетін бүйені болады, ал кейбір сүт қоректі-лерде (маймылдарда, шала маймылдарда, қояндарда) кішкене кұрт тәрізді тұйық өсіндімен бітеді, Жануар тектес азықпен қоректенетін сүт коректілердің кейбір түрлерінде (көп күрек тісті қалталыларда) бүйен болмайды. Бүйен ашытқыш чанның қызметін атқарады. Егер тамақтық заттың құрамында клетчатка көп болса, ашу процесі де соғұрлым күшті болады. Өсімдік тектес азықпен қоректенетін жануарларда ішек өте ұзын, ал кез келген тамақпен немесе жануар тектес затпен қоректенетіндерде қысқа болады. 
Бауыр көк еттің (диафрагманың) астыңғы жағына орналасқан. Өт пен ұйқы безінің жолдары он екі елі ішекке ашы-лады. 
Тыныс органдары. Жұтқыншақ астына көмекей орналасады. Көмекей бірнеше шеміршектен тұрады. Көмекейдің төменгі жағында сақина сияқты оймақ тәрізді шеміршек болады. Ал, алдыңғы және бүйір жағынан тек қана сүт қоректілерге тән қал-қан тәрізді шеміршек қоршап тұрады. Оймақ тәрізді шеміршектің үстіңгі көмекейдің арқа жағында бір пар ожау тәрізді шеміршек болады. Қалқан шеміршегінің алдыңғы шетіне жұқа жапырақ тәрізді үстіңгі көмекей жалғасады. Оймақ тәрізді және қалқан шеміршегінің арасында кішкене қалта тәрізді қуыс — көмекей қарыншасы болады. Дыбыс байланысы бір пар қатпар түрінде қалқан шеміршегі мен ожау тәрізді шеміршектің арасында жатады. Трахеялар мен бронхылар өте жақсы жетілген. Бронхылар өкпенің ішінде көптеген ұсақ тарамдарға бөлінеді. Ең ұсақ тарамдарын бронхиолдар деп атайды. Бронхиолдар кішкене альвеолдар деп аталатын көпіршіктермен аяқталады. Аль-веолдар ұяшық сияқты болады да керегелері өте жұка екенін байқау қиын емес. Бұл ұяшықтарға қан тамырларының ұшы келеді. Сүт қоректілердің тыныс алуына және шығаруына кабырға аралық еттер мен көк еттің — диафрагманың үлкен әсері бар, яғни олардың жиырылып жазылуының нәтижесінде көкірек қуысы кеңейіп, ауа қабылдап немесе тарылып, өкпеден газдың шығуына себепші болады. 
Өкпені желдетудің газ алмасуында ғана емес организмдегі жылуды реттеуде де үлкен маңызы бар. 
Қан айналу системасы. Сүт қоректілердің сол жақ қарын-шадан шығатын бір ғана сол жақ қолқа доғасы болады. Қолқадан кететін басты артериалык тамырлар түрліше бағытта тарайды. Қолқадан кететін қысқа атсыз артерия (агtегіа іппоmіпаtа), оң бұғана асты артериясына (агі. sиbеlvіа (dехtга) ашылады, оң және сол ұйқы артерияларына (агі сагоtіs dехtга еt: sіпіstга) тарамданады. Сол жақ бұғана асты артериясы (агі. subelvіа sibstra) қолқа доғасынан кетеді. Кейде сол жақ ұйқы артерия-сы атсыз артериядан шықпай қолка доғасынан шығады. Арқа қолқасы омыртқа жотасының астыңғы жағында жатады да одан еттерге және ішкі органдарға көптеген қан тамырлары кетеді. 
Вена жүйесшдегі ерекшеліктер: 1-бүйректердің қақпа қан айналысы болмайды; 2-сол жақтағы алдыңғы қуыс вена аз-ғана түрлерінде жүрекке өзінше барып құяды. Көпшілік жағ-дайда ол оң жақ алдыңғы қуыс венамен қосылып, дененің алдыңғы жағындағы қанды жинап, оң жүрекшеге келіп құйыл-ады; 3-кардиналдық веналардың дара веналары болады; 4-көптеген түрлерінде оң жақ дара вена (vепа агуgоs) өз бетінше алдьщғы қуыс венаға құйылады, ал сол жақ дара вена (vепа һетіаzуgоs) қуыс венамен байланысын үзеді де көлденең вена арқылы оң жақ дара венаға барып кұйылады. 
Нерв системасы. Сүт қоректілердің миы басқа жануарлардың миымен салыстырғанда әлде қайда үлкен болады. Ол мишық пен алдыңғы ми сыңарларының көлемді болуына байла-нысты. 
Алдыңғы мидың дамуы негізінен оның қақпағының — ми күмбезінің өсуімен байланысты. Алдыңғы мидың қақпағы ми қарыншақтарының бүйір керегелерінің нервтік заттарынан өседі. Пайда болған ми күмбезі екінші реттегі күмбез, немесе неопаллиум (пеораllіum) деп аталады. Ол нерв клеткалары мен талшықтарынан тұрады. Сүт қоректілерде ми қыртысының жақсы жетілуіне байланысты, оның сұр заты ақ затының үстіне орналасқан. Ми қыртысында жоғарғы нерв әрекетінің орталықтары болады. Сүт қоректілердіқ мінез-құлқының күрделі болуы, әр түрлі сыртқы әсерлерге беретін күрделі жауаптары алдыңғы ми сыңарларының қыртысының прогессивті дамуына тікелей байланысты. Екі ми сыңарлары сүйелді дене (согриs) деп аталатын ақ нерв талшықтарының комиссураларымен байланысқан. 
Алдыңғы ми сыңарларының беті көпшілік түрлерінде тегіс болмай, көптеген сайлар болады да оның беттік ауданын ұлғайтып тұрады. Тіпті болмағанда маңдай бөлімін самай бөлімінен бөліп тұратын бір сайы болады, оны сильвиев бороздасы деп атайды. Одан ары қарай маңдай бөлімін шүйде бөлімінен бөліп тұратын көлденең — роландов бороздасы кетеді. Жоғарғы сатыдағы сүт қоректілердің ми қыртысында бороздалары өте көп болады. Аралық ми үстіңгі жағынан көрінбейді. Эпифиз бен гипофизі үлкен болмайды. 
Ортаңғы ми өз ара біріне-бірі перпендикуляр екі бороздамен төрт төмпешікке бөлінген. Жануарлардың қозғалысының күрделі болуына сәйкес мишығы үлкен, әрі бірнеше бөліктерге бөлінген. 
Сезім органдары. Сүт қоректілердің иіс сезу органы өте жақсы жетілген және тіршілігінде үлкен роль атқарады. Осы органдарынын, көмегімен олар жауларын сезеді, тамағын, бірін-бірі іздеп табады. Көптеген түрлері қоректік объекті-лерінің иісіне бірнеше жүз метр қашықтан анықтайды. Тек қана толығынан суда тіршілік етуге көшкен түрлерінде (киттерде) иіс сезу органы редукцияланған. Тюленьдер елеуге болмайтын иісті сезеді. 
Кейбір сүт қоректілерде (қалталыларда, кемірушілерде, тұяқтыларда) рептилилерді сипаттағанда айтылған якобсонов органы болады. Бұл өз алдына таңдай-танау каналына ашылатын иіс сезу капсуласы. 
Есіту органы сүт қоректілердің көпшілігшде өте жақсы жетілген. Оның құрамына төменгі сатыдағы класгың өкілдерінде болатын ортаңғы, ішкі құлащқа, жаңа екі бөлім: сыртқы дыбыс жолы, құлащ қалқаны, енеді. Құлак қалқаны кейбір сүт қоректілерде (киттерде, ескек аяқтылардың көпшілігінде, жер астын мекендейтін көртышқандарда т. б.) болмайды. Құлақ қалқанының дыбысты күшейтуде маңызы зор. Ол әсіресе, түн жануарларында (жарқанатта), орман тұяқтыларында, ит тұқымдастары-ның шөлді мекендейтін түрлерінде т. б. күшті жетілген. 
Дыбыс жолының ішкі ұшы дабыл жарғағымен аяқталады оның арт жағында ортаңғы құлақ куысы болады. Ортаңғы құлақ қуысында амфибилер мен рептилилердей бір ғана есіту сү-йегі болмай, үш сүйек болады. Балға дабыл жарғағына тиіп тұрады, оған қозғалмалы болып төс бекіген. Төс өз тарапынан қозғалмалы болып үзеңгімен байланысқан. Үзеңгі ішкі құлақ-тың жарғақты лабиринті оваль тәрізді тесікке тіреледі. Бұл көрсетілген система құлақ қалқаны ұстаған, дыбыс жолы арқылы ішкі құлаққа келетін дыбыс толқынының берілуін жетілдіре түседі. Ішкі құлақтың құрылыеындағы бір көңіл аударатын нәрсе, улитканың жақсы жетілуімен қатар улитканың каналында керіліп жатқан мыңдаған жіңішке талшық — кортьев органының болуы. Дыбысты қабылдаған кезде осы талшықтар оны күшейтіп (резонируют), жануарлардың нәзік дыбысты есітуін қамтамасыз етеді. 
Көру органдары. Сүт қоректілердің көру органдарының құ-рылысында ерекше өзгешелік болмайды. Көру органдары-ның жануарлардың тіршілігінде құстармен салыстырғанда аса маңызы жоқ. Тіпті ашық кеңістікті мекендейтін жануарлардың да көру органы нашар жетілген. Қозғалмай тұрған заттарға көптеген жануарлар көңіл аудармайды, сондықтан қозғалмай тұрған адамға аса сақ деп есептелетін аңдар (түлкі, қоян) жақын келіп қалады. Көзі өте үлкен болатын түн жануарлары мен ашық ландшафтыны мекендейтін жануарлар. Орманда тіршілік ететін түрлерінің көзі аса көргіш болмайды. Жер астында тіршілік ететіндерінің көзі редукцияланған, кейде олардың көзін (сокырлар, көртышқандарда) тері жарғақ қаптап тұрады. Аккомодация кірпік еттерінің әсерінен хрусталиктің формасын өзгерту арқылы орындалады. Сүт қоректілердің көпшілігінің жоғарғы және төменгі қабағы өте жақсы дамыған және бірсыпырасында түссіз ымдау жарғағы болады. 
Зәр шығару системасы. Басқа амниоттардікі сияқты сүт қоректілердің бүйрегі де мықын бүйрегі (mеtаперһгоs) деп аталады. Анамнияға тән дене бүйрек (mеsоперһгоs) сүт қоректілерде эмбриональдық даму кезінде болады да, кейін жойылып кетеді. Сүт қоректілердің метанефрикалық, бүйрегі бұршақ (бобовидный) пішінді дене. Сүт қоректілердің көпшілігінің бүйректерінің сыртқы беті тегіс, ал күйіс қайтаратындардың және мысықтардың бүйректерінің сырты бұдыр болады. Киттердің бүйректері бірнеше бөлімге бөлініп, бөлшектеніп тұрады. 
Бүйректі жарып қарасақ — сыртқы қыртыс қабатын, ішкі ми тәрізді жұмсақ жолақты қабаттан тұратындығын байқауға болады. Сыртқы кыртыс қабатында ішінде қан тамырының түйіні бар, ұшы боуменов капсуласымен бітетін иірімді каналдар болады. Қан тамыры бар түйіндердё cүзу процесі жүзеге асып, бүйрек каналшаларында қан плазмасы сүзіліп — алғашқы несеп пайда болады. 
Бүйректің ішкі ми тәрізді қабатында тікелей несеп жинаушы каналдар жатады, бұл каналдар топтанып және одан әрі қарай созылып келіп бүйрек түбегінің ішіндегі емізікшелердің ұшта-рына ашылады. Көпшілік түрлерінің бүйрек түбегінен несеп тү-тігі шығып, ол қуыққа келіп ашылады. Клоакалы сүт қоректі-лердің несеп жолы несеп-жыныс қуысына барып, одан қуыққа келеді. Қуықтан несеп арнаулы несеп каналы арқылы сыртқа шығады. 
Зәр шығару қызметін аздап та болса тер безі атқарады, ол арқылы тұздың, мочевинаның ерітіндісі бөлінеді. Осы жолмен белок алмасуының азотты продуктылары да организмнен бөлінеді: 
Жыныс органдары. Сүт қоректілерде аталық жыныс бездерінің (tеstеs) пішіні сопақша болады. Кейбір сүт қоректілерде: клоакалыларда, пілдерде, мүкі тістілерде, кит тәрізділерде т. б. аталық безі өмір бойы дене қуысында болады. Көптеген сүт қоректілердің аталық жыныс безі алғаш дене қуысында болады да, ержеткен кезде төмен түсіп, шап бөлімінде сыртқа шығып тұрған ен қалтасының (sсгоtum) ішіне орналасады. Ең қалтасы дене қуысы мен шаптағы арнаулы екі шап каналы арқылы қатысады. Аталық жыныс безіне тұрқы бойына беттесе орналасқан — ен сағағы (еріdіdуmіs) болады. Ен сағағы аталық жыныс безінің өнімін сыртқа шығаратын көптеген иректелген каналдардан тұрады. Ен сағағынан, вольфов каналының гомологы — қос тұқым жолы (vаз dеfeгепs) шығады. Ол шағылыс мүшесінің (репіs) түп жағынан келіп несеп шығаратын, немесе тұқым шығаратын каналмен жалғасады (dисsиs еjасиlаtогіиs). Тұқым жолдарының төменгі ұштары, тұқым-несеп каналына енер алдында, сырты бұдыр келген тұқым қалталары (vеsісиlа sеmіпаlіз).деп аталатын қос кесек денені құрайды. Сүт қоректілерде бұл кесек дене тұқымның сұйық бөлігін құрауға қатысатын секрет бөліп шығаратын без болып саналады. Бұл сұйық желім сияқты болғандықтан аналық жыныс жолына түскен тұқымның кейін шығып кетуіне кедергі келтіруі мүмкін. 
Шағылыс мүшесінің түп жағында бір пар без болады. Бұны 
предстательдік (ргоstаtа) без деп атайды. Бұл бездің жолы да тұқым-несеп. каналының ұшына ашылады. Аталық жыныс бездерінің сперматозоидтары жүзіп жүретін сұйықтықтың көпшілігін осы без бөліп шығарады. 
Тұқым немесе эйякулят сперматозоидтың өзі тұқым қалта-сы және предстательдік бездің бөліп шығаратын сұйықтары-ның жиынтығы болып саналады. 
Шағылыс мүшесінің (репіs) төменгі жағында тұқым-несеп каналы орналасады. Тұқым-несеп каналының үстінде және екі 
223 
жағында борпылдақ кеуекті денелер (согриз саүегпозит) жатады. Жыныстық қозу кезінде шағылыс мүшесінің ішіндегі кеуегіне қан толып, соның нәтижесінде шағылыс мүшесінің созылғыштығы, серпімділігі артып және көлемі үлкейеді. Кейбір сүт қоректілердің (жыртқыштардың, ескек аяқтылардың, кемірушілердің көпшілігінің және кейбір жарқанаттардың т. б.) шағылыс мүшелерінің мықты болу себебі оның кеуекті денелерінің арасында ұзын ерекше сүйекше (оз репіs) болатындығынан. 
Жұп аналық жыныс безі дене куысының арқа жағында құр-сақ куысының шарбысына бекіп тұрады. Бір пар жұмыртқа жо-лының алдыңғы ұшы, аналык, жыныс бездерінің маңынан келіп ашылады. Әрбір жұмыртқа жолының бұл ұшы кең воронкаға айналады. Жұмыртқа жолының жоғарғы иіліп жатқан бөлімш фаллопиев түтігі деп атайды. Ары қарай кеңейіп—жатынға айналады. Жатын қынапқа ашылады. Қынап қысқа жыныс-несеп каналына айналады, оған қынаптан басқа несеп жолы да ашылады. Жыныс-несеп каналының құрсақ жағына қараған бетіне орналасқан клитор (сlіtогіs) деп аталатын аталықтардың шағылыс органы сияқты кеуекті өсінді болады. Сүт қоректілердің кейбір түрлерінің ұрғашысының клиторында да сүйек (оз сlіtогіdіs) болады. 
Клоакалы сүт қоректілердің ұрғашысының жұмыртқа жол-дары қос түтікті болады да фаллопиев түтігімен жатындарға ғана жіктеледі. Жатын тесігі жыныс-несеп синусына ашылады. Қалталы сүт қоректілердің қынабы жекеленген, бірақ көпшілі-гінде жұп болып келеді. Плацентарлылардың қынабы әрдайым дара болады, бірақ жұмыртқа жолының жоғарғы жағы жұп қалпын сақтайды. Кейбір сүт қоректілерде жатын жұп болып, оның оң және сол бөлімі жатын қынабына дербес тесік арқылы ашылады. Мұндай жатынды — қос жатын деп атайды. Мұндай жатын кемірушілердің көпшілігінде және мүкі тістілерде болады. Кейбір кемірушілердің, жарқанаттардың және жыртқыштардың жатыны төменгі жағынан қосылып — екі айыр жатын құрайды. Кит тәрізділердің, тұяқтылардың және кейбір жыртқыштардың жатындарының оң және сол жағының көпшілік бөлімінің қосылып кетуінің салдарынан — екі мүйізді жатын пайда болады, Приматтардың, шала маймылдардың және кейбір жарқанаттардың жатыны дара, қарапайым болады Мұндай жатынның жұмыртқа жолының жоғарғы бөлімі — фаллопиев түтіктері ғана жұп болады 
Ұрық орны. Сүт қоректілердің жатынында ұрық жетіле бастағанда плацента деп атайтын ұрық орны пайда болады. Сүт қоректілердің клоакалы түрлерінде ғана плацента болмайды. Қалталыларда плацентаның нұсқасы ғана болады. Плацента аллантоистың сыртқы қабырғасы мен сероздық қапшыктың беттесуінен пайда болады, соның нәтижесінде борпылдақ дене — хорион пайда болады. Хорионда өсінділер — ворсинкалар пайда болып, ол жатынның жұмсақ тканьдерімен жалғаса-ды. Осы арада ана мен ұрықтың қан тамырлары өз ара ұштасып бірақ олар бірігіп кетпейді. Сөйтіп, аналық организм мен ұрықтың қан тамыры қатысып жатады. Соның нәтижесінде ұрықтың организміндегі газ алмасуы, оның коректенуі және ыдырау өнімдері организмнен бөлініп шығуы орындалады. Сүт қоректілердің хорион бүрлерінің орналасуына қарай плацентаның бірнеше-типтері болады. Олардың негізгілері: 1-хорион бетіне оның бүрлері біркелкі тегіс орнаса диффузиялық плацента деп атайды, мысалы, мұндай типке жататын кит тәрізділердің, тұяқтылардың көпшілігінің және шала маймылдардың плацентасы; 2-хорион бетіне бүрлері шоқ-шоқ болып орналасатын болса, оны жарнақты-бұдырлы плацента деп атайды. Бұл типке күйіс қайыратын жануарлардың көпшілігінін, плацентасы мысал бола-ды; 3-хорионның бүрлері белгілі бір диска тәрізді жерге орна-ласса, оны дискалы плацента деп атайды. Оған насеком жемділердің, кемірушілердің, маймылдардың плацентасын жатқызуға болады. 
Түрлі сүт қоректілерде баласының плацентаға (шуына) бекуі түрліше болады. Кейбір сүт қоректілердің балалары туған-нан кейінде плацентасы түспейді, өйткені жатынның сілекей қабаты мен ұрық плацентасының нашар бекуінің нәтижесінде жатынның сілекей қабаты үзілмейді. Мұндай плацентаны — ажыратылмайтын плацента деп атайды. Енді бір сүт қоректілердің баласы плацентаға мықты бекиді. Соның нэтижесінде