Талантты және дарынды балаларды оқыту

  Қазіргі таңда білім берудің жаңа жүйесі жасалып,әлемдік көлемде,білім,білік дағдыларды меңгертумен бірге табиғат,қоршаған дүние туралы түсініктер кеңейте отырып,оларды шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту-бүгінгі күннің өзекті мәселесі мен басты талабы.Өйткені, XXI ғасыр-ғылым мен білім,бәсекеге еліміздің дүниежүзілік өркениетке ұмтылған өрлеу ғасыры.

     Елбасы Н.Ә.Назарбаев жолдауында айтқандай: «Білім беру білімді беріп қана қоймай,оларды әлеуметтік бейімделу үдерісінде пайдалана білу қажет» деп,баса көрсеткен болатын.Дамыған елдердің қатарына ену үшін заман талабына сай білім қажет.

   Ұстаздық ету-мамандық қана емес, бұл өмірдің мәні мен мағнасы,сонымен қатар жас ұрпақтың ізгі болашағына деген сенімі болып табылады.Ұстаздың міндеті-өз халқының рухани және материалдық  мәдениетін оқып үйрету.Мектеп мұғалімі білім саласында болып жатқан өзгерістер мен жаңалықтардың жаршысы,болашаққа сәтті қадам  жасар ұрпақтың қазығы бола білуі тиіс.Қай кезде де ұстаз еңбегінің  өлшеуіші-білім сапасы.Болашаққа үміт артқан мемлекет,алдымен білім сапасының іргетасын қалайды.Әр елдің болашағы мектебінен басталары анық.Бүгінгі таңда өскелең ұрпақтың білім тәжірибелері басты бағыты болмақ.

    Дамыған елдерде, сондай-ақ біздің мемлекетімізде де дарынды балаларды анықтау және диагностикалау жүргізіп жатыр.Қазіргі дарынды балаларға әлеуметтік,психологиялық және педагогикалық көмек берудің арнайы бағдарламалары жасалып,қолдануда. Әрі мұндай жобалар жасалып қолдануда.Мұнда дарынды, оқуды ерекше қабылдайтын және шығармашыл балалармен жұмыс жасау үшін мұғалімдерді дайындауға ерекше көңіл  бөледі.Педагог ерекше оқу бағдарламаларын игеріп қана қоймау керек,өз оқушыларының дарындылығына жекеленген қатынас тауып,оның әрбіреуінен жеке даралықты көру керек.Дарындылықтың арнайы түрлерімен қатар,олардан едәуір ауқымды,ақылдың абройы қажет болатын,бар жерде көрінетін ақыл-ой дарындылығы бар екендігін өмір үнемі көрсетуде.
Дарынды баланың жоғары ойлау деңгейіне арналған мүмкіндіктерді жоғары деңгейлі сұрақтар дайындау арқылы дамытуға болады.

     Оқушының дарындылығының дамуы,қабілетінің ашылуы көбінесе мұғалімнің кәсіби біліктілігіне және оның тұлғалық қасиетіне байланысты екені айдан анық,Көбінесе дәстүрлі оқуда «Дарынды оқушы-бұл жақсы оқитын оқушы» деген пікір қалыптасқан. Белгілі ағылшын психологы П.Торранстың зерттеулерінде осы пікір мұғалімдер арасында жиі кездесетінін анықтады.Оларға оқуда қиыншылық туғызбайтын,тәртіпті,ұйымшыл,білімді,тұрақты,ұғымтал,өз ойын анық және түсінікті жеткізе алатын оқушылар көбірек ұнайды.Ал қисынсыз сұрақ қоятын,өз жұмысымен ғана айналысатын,тәуелсіз,көбіне түсініспеушілік туғызатын,қияли,әр нәрсеге көзқарасы бөлек оқушылар ұнамайды.П.Торранстың зерттеулері нақ осы қасиеттер әр оқушының шығармашылық дарындылыңын көрсететін және оның нашар оқитын оқушылардың арасында да аз емес екендігін анықтаған.Сондықтан мұғалімдер осы зерттеулердің нәтижесін есте ұстаған жөн.

    Бір-бірінен ажыратуға негіз болатын ең маңызды ерекшеліктер-психикалық қасиеттер.Қасиеттерге әр адамның мінез-құлқы, қабілеті,дүниетанымы,талғамы, сенімі,темпераменті жатады.Қабілетсіз адам жоқ,қабілетті туа бітісімен анықтап,әрі қарай тәрбиелемесе дамымайды.Мысалы,талантты және дарынды баланы байқамау мұмкін емес.Олар көпшілікте өздерінің іс- әрекетімен ,бейімділігімен,қабілеттіліктерімен көзге түсіп отырады.Бірақ бір салада дарынды болса,басқа салада қиындыққа тап болуы мүмкін.

    Британдық оқыту мен білім беру академиясы өз тәжірибелерінде баламен осы санатта жұмыс жасаудың тиімді әдісі кейс-стадиді әзірлеп,дебаттар жүргізудің маңызды аспектілерін көрсетті және 4-7 жас аралығындағы балалармен жүргізілген жұмыстың үш жобасын атап өткен. Жобалардың бірі сынып сабақтарындағы үдерісті күшейтілген колдау  арқылы жан-жақты қиын әрі қызықты тапсырмаларды қолдану нәтижесінде  зейінмен тыңдай алатын,Екіншісі «біртума»және талантты оқушыларды анықтауға бағытталған сауалнамаларды  қолдана отырып,нашар үлгіретіндерді табу үшін сынап скирингісі жүрізілді.Бұл жобада оқушылардың пәндерге қызығушылығы, құштарлығы,идеяларының дербестігі артты.

   Үшінші жобада мұғалімдер дарынды және талантты оқушыларды табуда ата – аналар тарапынан қолдаудың күшеюін және тарту әдістерін таба отырып,ерекше талантты, жеке қызығушылығы басым екендерін анықтады.Яғни,дарынды және талантты оқушыларды табу үдерісіндегі үш үлкен санат: сыныптағы бақылау,оқушылар әңгімесі және жазбалары,сауалнама және ата-аналар интерьвюі .Ал Montqomery (1996) мен Freeman (1991) ең үздік өлшемдерді көрсетті.Олар:есте сақтау және білім , өз білімін жетілдіру,ойлау қабілетінің жылдамдығы,мәселені шешуі, икемдік, күрделікке деген сүйіспеншілік, шоғырлану,ерте символдық белсенділік. Мұндай балаларға мұғалімдер сыныпта және сынаптан тыс оқудың күрделендірілген  бағдарламасын ұсыну болып табылады.Тағы бір түрі 8-9 жас аралығындағы талантты және дарынды оқушыларға арналған жеделдете оқыту жоспары-акселерация.

   Эйр өз зерттеу барысында  оқу жоспарын өзгертудің акселерация моделінің үш тармағын бейімдеп жасаған.Олар –мазмұнға  өзгерістер енгізу,әдісті өзгерту,білім берудегі өзгерістер . Сонымен қатар кейбір зерттеулер топтық жұмыс түрінің де дарынды және талантты оқушыларға тиімділігі бар екенін топшылаған.Себебі. оқушылар өз сыныптастарымен шағын топтарда жұмыс жасап,ортақ проблемаларды талқылайды,пікір алмасады,өз жауаптарын талдайды.

   Оның нәтижесін өзінің   өткен сабақтарымдағы оқушылардың топтық жұмыстарынан біліп,байқадым және сөйлеуде нәтижелік пен ынтымақтастық үлкен тиімділігіне қол жеткіздік.Жалпы дарындылық-табиғаттан берілген ерекше қабілет.

        Адами  ойлау, ізденімпаздық- табиғаттың адамзатқа   берген  тамаша  сыйы. Бұл  қабілет  барлық   адам  бойынан  табылары  да  сөзсіз. Қабілет  іс-әрекеттің  белгілі  бір  түрін   ойдағыдай  нәтижелі   етіп  орындауда  көрінетін  адамның  жеке қасиеті. Дегенмен   табиғат  оны  бәріне   бірдей  етіп  бөлмей, біреуге   көптеу,біреуге   аздау, ал  үшіншілеріне   мүлдем  жарытпай  тарататыны  да  анық.

       Еліміздің  білім  заңында  «мемлекет  дарынды   азаматтардың   элитарлық   білім   алуына қажетті  жағдай  жасайды»  деп  жазылған. Елбасы   білім  сапасын  арттыру , интеллектуалдық   мектеп  құру  талабын  күн  тәртібіне  қойып  отыр. Өйткені, қоғам  қай  уақытта   да  шығармашылық  тұлғаға  зәру.

      Дарынды  балаларға  білім  беруді   әр  ғылымның   бүгінгі  даму  дәрежесіне   сәйкес   жүргізу   бір  жағынан  қоғамға   талантты  мамандар  даярлауда    тиімді  болса, екінші  жағынан   ерекше  дарынды  балалардың  тек  өзін  интеллектуалдық   дамуын  қанағаттандыруды  қамтамасыз  етеді.Жас  өркеннің  бойындағы  табиғат  берер  ерекше  қабілетті, дарындылықты  танып, оның   әрі  қарай  дамуына   бағыт-бағдар  бере  білу  ерекше   қиын іс. Алайда  әр   баланың  жеке  қабілетін  анықтап, оны   сол  бақытқа  жетелеу – ұстаз  парызы. Баланы  заманына  қарай  икемдеп, өз  заманының   озық  өнегесін   оның   санасына   сіңіре  білу, оларды  шығармашылық  бағытта  жан-жақты  дамыту – бүгінгі   күннің  басты  талабы.

Бүгінгі ұрпақ кезеңі өз болашағына,оның жаңа ұғымдарды түсінуі мен қабылдай келуіне дұрыс таңдау жасай білуі мен икемдік дағдыларына бейімделген уақытқа сай келіп отыр.

Балаларымызға нақты талаптар қоя білуіміз щарт.

  ◘ белсенділік;

  ◘ әлеуметтік жауапкершілік;

  ◘ жоғары ой-өріс;

  ◘ кәсіби салауаттылық.

 «Білекті бірді,білімді мыңды жығар» деген сөз бүгінгі күні айрықша болып отыр.Оқушылардың оқу бағдарламасын жылдам тез игеруінің  бір түрін-экстернат деп атайды.Эйр үш түрлі өзгеріс енгізу негізінде Мейкер мен Нильсонның оқу жоспарын өзгертудің моделін бейімдеп жасады:

  ◘ Мазмұнына өзгерістер енгізу;

  ◘ Қолданылатын әдістерді өзгерту;

  ◘ Оқу мәнмәтініндегі өзгерістер.

  Бұл стратегия дарынды және талантты балларды анықтауда туындайтын мәселелерді шешуде көмегі зор екендігін айтады.

   .Дарындылық  мәселесін зерттеушілердің еңбектері көп болғанымен, дарындылықтың мән-мағнасы жөнінде олар ортақ бір пікірге  келе қоймайды. Сондықтан да,біз баланың дарындылығы деп,оны өз құрдастырмен салыстырғанда  бідей жағдайда білім игеру деңгейінің шоғырлығымен аса ерекше байқалатын шығармашылық қабілетінің байқалуы деп түсінеміз.

   Дарындылық-белгілі бір әрекет саласында ерекше жетістікке жеткізетін адам қабілеті дамуының жоғары деңгейі.Дарындылық дегеніміз адамдардың қабілеттерін жете жақсы дамуының жоғары сатысы.Осы қабілеттілік арқылы адамдар көптеген жақсы жетістіктерге жете алады.Дарындылық-сапалы қабілеттердің өзіндік бірлесуі:оның арқасында іс-әрекет жақсарады.Көптеген ғалымдардың ойынша дарындылық,қабілеттілік және талант бір ұғымды білдіреді.Оларды бірдей негізде іс-әрекетте топтастыруға әрекет жасады.

  Дарынды оқушымен  жұмыстың негізгі мақсаты-олардың шығармашылық жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру.Ал мақсатқа жету оқу бағдарламасын тереңдетіп,оқыту және оқушының танымдық белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады.Жаңашыл педагогтер оқушының жеке тұлғалық абыройын барнынша құрметтеуге,оның шығармашылық қабілеттері мен бейімділіктерін,өздігімен ойлау қабілетін дамытуға,жағымды эмоциональдық педагогикалық үрдісті қалптастырып,одан педагогикалық зорлықтың барлық түрін аласастауға бағытталған ізгіліктік стратегиясымен сипатталады.Олар төмендегідей негізделеді:

    • оқытуды мұғалім мен оқушының өзара шығармашылық қарым-қатынасы  ретінде қабылдау;

• Күрделі мақсат идеясы(оқушының алдына барынша кұрделі мақсат қойылып,оны орындай адатындығына сенімін нығайту);

• Өзіндің талдау(оқушылардың жұмыс нәтижелерін жеке және ұжымдық талдау);

• Ерікті таңдау (мұғалімнің оқу материалдарың жақсы меңгерілуі мақсатында сабақ уақытын өз бетінше пайдалануы);

•Оқушылардың өзін-өзі шығармашылық басқаруы;

•Тәрбиеге жеке тұлға тұрғысынан қарау;

•Ата-аналармен ынтымақтастық құру;

  Дарынды оқушымен жұмыс жүйесіндегі мұғалім маңызды орын алады.Оқушының болашақтағы мамандығына байланытсы,яғни кәсіби тағдыры тек  қана жақсы мұғалімге байланысты.Болашақ мұғалімді жаңашыж педагогтердің инновациялық тәжірибесін шығармашылық ынтамен меңгеру және пайдалану арқылы даярлаудың келешегі зор деп ойлаймын.Мұғалімнің біліміне қойылатын талаптар мынадай болды:

 • өзінің сабақ беретін пәнін мемлекеттік стандарт деңгейінен жоғары деңгейде білу;

• оқушы дарындылығының моделін білу;

• заманға сай оқытудың жаңа технологияларын білу;

• дарынды оқушыны оқыту,тәрбиелеу үрдісінде үлгірімге ғана көңіл бөлмей оның басқа да көрсеткіштерімен дайындай білу;

• дарынды оқушылардың ерекшелігін ескере отырып,оларға шығармашылықпен жұмыс жасайтын тапсырмалар дайындай білу.

  Оқушының шығармашылғын,ізденімпаздылығын қалыптастыруда сыныптан тыс,жеке,ұжымдық жұмыстар ұйымдастыруда шығармашылық,пәндік апталықтар мен ғылыми-шығармашылық апталық,жобалар,пәндік үйірмелер мен элективті сабақтардың маңызы зор.Барлық жұмыстардаа оқушылардың қалауы,таңдауы мен ұсыныстарын ескеру қажет.Оқушылардың танымдық ізденімпаздығы мен белсенділігін,шығармашылық бағыттылығына негізделген жұмыс түрлерін пайдалану-олардың танымдық  қажеттіліктерін қанағаттандыра алады.Сондай-ақ мектептегі пәндік олимпиадалар,сайыстар,көркем өнер және техникалық көрмелер,түрлі шығармашылық кештер оқушылардың ізденіс қабілетін ұштап,дербес оң нәтижеге жетуге ықпал етеді.

 Оқушының шығармашылық іс-әрекеті мен оның мәнін түсіну үшін жеке тұлғаның ғылыми-педагогикалық зерттеулердің обьектісі ретінде анықталу сипатын білі қажеттілік болып табылады.Шығармашылық іс-әрекет тұлғаны құраушы және оны айқындаушы фактор ретінде қарастырылады. Оқушылардың өзіндің жұмысының жоғары формасына олардың өз еркімен амал-тәсілдер қолданып жасайтын шығармашылық жұмыстары жатады.

  Шығармашылыққа үйрету тұлғаның интеллектуалдық аспектісі ғана емес,оның психологиялық,мінез-құлқы ерекшеліктерін де көздейді.Оған жігерлік,жаңа жағдайларға бейімделуге икемділік,қажырлы еңбекке қабілеті,белгісіз жағдайдағы өзіне сенімділік,ақиқаты іздеудегі және қарым-қатынастығы адалдық жатады.Әр сыныптағы әр оқушыға байланысты мұғалім өзінің мақсатқа жету жолдарын іздейді.Ол оның үстіне басты шарты аталған қасиеттерді көрсетуге тырысады.

   Оқушылардың жоспарлы жұмыс істеуге және өз жұмысының нәтижесін өзі тексеруге,оларды тапсырманы орындаудың тәртібі мен  әдістерін анықтай білуге,сабақта,бір күнгі,апата ішінде,ай ішіндегі өз жұмысын жоспарлай білуге ұсынылған критерийлер негізінде өз жұмысының нәтижесін талдау мен бағалауға,сондай-ақ мұндай критерийлерді өздері жасауға үйретуді көздейді.Сабақ үстінде ұжымдық шығармашылық қалыптасуы үшін оқушылардың міндеттерін көрсетсек:

  • өзіндік пікірлерін дәлелдеу;пікірталастар мен талқылауларға қатысуы қажет;

 • өзінің жолдасына,мұғалімдерге сұрақ қоюы;жолдасының жауабына пікір айту;

 • сыныптасының жауабы мен жазбаша жұмысын бағалау;үлгерімі нашар сыныптастарын оқытумен айналысу;

• өз бетімен қиындау тапсырмаларды таңдау;танымдық тапсырманың шешімдерін табуда бірнеше нұсқасын көрсету;

• өзіндің бағалауға жағдай туғызу өзінің танымдық және практикалық әрекетін талдау;танымдық тапсырмалард шешуде бұрыннан білетін әдісті қолдану арқылы орындау.

   Оқушылардың шығармашылық  белсенділігін қалыптастыруда сабақтарды түрленіп өткізудің  маңызы ерекше.Мұндай сабақтардың тиімділігін атап өтсек:сабақ құрылымының ұйымдастырылуы сыныптағы оқушылардың іс-әрекетін бақылауға қолайлық оқу танымдық тапсырмаларды орындаудағы ұжымдық бірлескен әрекеттің жүзеге асуы, оқыту уақытының үнемделуі.Шығармашылық сипаттағы  сабақтар түрлерін жүйелі ұйымдастыру арқылы оқушылардың танымдық белсенділігі қалыптасқан,ұстазы берген ақпаратты,іс-әрекет тәсілдері мен бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе  тағлымдарын игеріп қана қоймай,оқушы барлық іс-әрекетте шығармашылық бағыт ұстанады,қабілет,білігін ұштай түседі.Шығармашылық сабақтардың оқушылар үшін мындай маңызды жақтары бар:

 ◘оқушының танымдық ізденімпаздығы қалыптасады;

 ◘ сұрақтарды,мәселелерді терең талдауға үйренеді;

 ◘ шығармашылық ой-өріс артады;

 ◘ кітаппен жұмыс,көркем және ғылыми әжебиеттер,баспа материалдармен жұмыс істеу біліктерін қалыптастырады;

 ◘ ұжымдық өй-пікірлері жетіледі,топ мүшелерін пікірімен ортақ тұжырым жасауға үйренеді:

 ◘ мұғаліммен оқушылардың қарым-қатынасы ынтымақтастықта болып,сенімділіктері артады;

 ◘ оқушы өз ойын еркін айтуға,сөз мәдениетін  үйренеді;

 ◘ білімін жүйелі түрде толықтыруға ; өз әрекетін сын тұрғысынан қарауға;

 ◘ оқу міндеттерін тиімді шешу мүмкіндігін тудырады.

 Жаңа материалдарды түсіндіруге ақпарат беруші қызметінде ғана қалмай,мұғалім баланың танымдық дербестігін қалыптастырудағы әрекеттерін негізгі міндеттеріне тоқталсақ:білімді шығармашылықпен меңгеру дағдыларын қалыптастыруды;білімді шығармашылықпен қолдануға дағдыландыру және оқу проблемаларын шешу шеберліктерін арттыру; ғылыми дүниетанымдық қалыптастыру т.б

 Талантты және дарынды баламен жұмыс жасайтын шығармашыл мұғалімнің іскерлігіне қойылатын талаптар:

 • дарынды оқушыны анықтау әдістерімен жұмыс жасай алуы;

 • дарынды оқушыларды (жекелей және топпен) оқытуға арналған бағдарлама құрастырып,сонымен тұрақты жұмыс істей білуі;

 • оқушы дарындылығын дамытуға қажетті зерттеу жұмыстарын жүргізе алуы;

 • дарынды оқушының ғылыми ізденіс жұмыстарымен айналысуына жетекшілік етуі;

 • дарынды оқушыны олимпиадалар мен сайыстарға дайындауда жетістікке жете алатындай деңгейде жұмыс жасауы;

 Сондай-ақ дарынды оқушылармен нәтижелі жұмыс жасайтын мұғалімнің кәсіби «бейнесі» мынадай қасиеттерден тұрады: жоғары кәсіби біліктілік,даралық қасиет,білімпаздық,ойлап табуға және ғылыми зерттеу жұмысына қабілеттілік,кәсіби қызметін өздігінен жетілдіруге ұмтылушылық.Ұлы ойшыл Плутарх кезінде былай депті: « Көптеген табиғи талант дарынсыз ұстаздардың кесірінен жойылып кетеді.Олардың дарынының табиғи құбылысына терең бойлай алмай,тұлпарды есекке айналдырып құртып тынады».Міне,ұстаз осындай келеңсіздікке жол бермеуі керек.Енді,біздің қоғамымыздың дамуының қазіргі сатысында ерекше интеллект белгілері бар және сол арқылы өз құрдастарын басып озатын балаларға көңіл бөлу ұстаздардың көкейкесті міндеті.

  Өмірдегі шынайы ғажап,адамзатқа маңыздылар-дарындылар қолында,сол дарындылардың тағдыры біздің,ұстаздар қауымының қолында.Дарынды балаларға қызмет  етуде ұстаздар жалықпауымыз керек.Ұлт данышпандары арқылы ұлы мақсаттарға жетеді.Ал болашақ данышпан тәрбиелейтін, дарындардың талантын ашатын білімді ұстаздар қауымы.

     Жаңашыл педагогтар оқушының жеке тұлғалық абройын барынша құрметтеуге, оның шығармашылық қабілеттері мен бейімділіктерін, өздігімен ойлау қабілетін дамытуға, жағымды эмоциональдық педагогикалық үрдісті қалыптастырып, одан педагогикалық зорлықтың барлық түрін аластатуға  бағытталған ізгіліктік стратегиясымен сипатталады.

Олардың тәжірибесі мына ережелерге негізделеді:

        оқытуды мұғалім мен оқушының өзара шығармашылық қарым-қатынасы ретінде қабылдау.

        Күрделі мақсат идеясы (оқушының алдына барынша күрделі мақсат қойылып, оны орындай алатындығына сенімін нығайту);

        Өзіндік талдау (оқушылардың жұмыс нәтижелерін жеке және ұжымдық талдау);

        Ерікті таңдау (мұғалімнің оқу материалының жақсы меңгерілуі мақсатында сабақ уақытын өз бетінше пайдалануы);

        Оқушылардың өзін- өзі шығармашылық басқаруы;

        Тәрбиеге жеке тұлға тұрғысынан қарау;

        Ата- аналармен ынтымақтастық құру;

      Сонымен, жаңашыл педагогтердің инновациялық тәжірибесі тұлғаны дамытуда ізгілік және шығармашылық көзқарасқа негізделген әдістер мен жүйесін құрайды. «Бала қиялына шек жоқ» десек, жаңа идеялар алаңы болып табылатын сабақта болашақ тұлға өзіндік көзқарасымен орасан зор өркениетті көреді. Күнделікті сабақта талантты және дарынды оқушылармен жұмыстану үдерісі нақты жоспарлануды талап етіп отыр.

     Оқушылардың шығармашылық  қабілетін арттырып, ынталандыру үшін сабақтарды мынадай жолдармен өткізуге болады:

1.     Сабақта кең көлемде көрнекі құралдарды пайдалану;

2.     Сабақты түрлендіріп өткізу;

3.     Сабақта оқушылар өздері жасаған суреттер, схемаларды пайдалану;

4.     Техникалық құралдарды тиімді қолдану;

5.     Сабаққа қатысты бейнетаспаларды, фильмдерді көрсету.

Балалардың  дарындылығын диагностикалау

Белгілі зерттеуші Н.С.Лейтес қабілетті балалардың үш категориясын анықтап

берді:

 1. Ой – өріс қабілеті ерте жастан байқалатын оқушылар.

2. Жеке бір іс-әрекет түрімен белгілі бір мектептегі ғылым түріне қабілеттігімен  көзге түскен оқушылар.

3. Дарындылық күш –қажырымен ерекшеленетін оқушылар (4)

Дарындылық көрсеткіштері:

Шығармашылық, Академиялық(ғылыми), Көркем бейнелеу, Музыкалық, әдеби,әртістік, Психологиялық, Көшбасшылық, Спорттық.

      Белгілі  психолог   Н.С.Лейтес  дарынды баланың  негізгі  қасиеттерін  көрсетеді:

-         ұқыптылық,жинақылық,зейіннің  тұрақтылығы,еңбек ету  қабілетінің  жоғарылығы:

-         ақыл-ой, логикалық ойлаудың тездігі, кез-келген жағдайды талдап  салыстыра  білуі;

-         барлық  күш-жігерін салып, тынымсыз жұмыс істеуі;

-         жеке  жұмыс  жасап, даралап  оқыту, қиындығы  жоғары  және  көлемі  үлкен материалдарды  өз  бетінше меңгеруге  болады; (таблица №1,2,3,4)

      Осы  қағидаларды  басшылыққа  ала   отырып  кез келген  баланың  бойындағы  қабілетті үздіксіз   еңбек, мұғалімнің  ерінбей, жалықпай  үлкен   ізденіспен  жұмыс  жасауының  нәтижесінде