Пәні: Биология

Сыныбы: 9-сынып 

Cабақтың тақырыбы: §38. Мендель заңы және оның тәжірибелері.                                                                                                       

Сабақтың мақсаты:

Білімділігі -  оқушыларға Мендель тәжірибелері, генетикалық ұғымдар туралы мағлұмат беру.                                                                                                   

Дамытушылығы - оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен               

байланыстыру арқылы білім мен біліктігін дамыту .

Тәрбиелілігі - оқушылардың бойына ұлттық рухты сіңіріп,  адамгершілікке тәрбиелеу.                                  

Сабақтың пәнаралық байланысы: Өсімдіктану, Жануартану, Тарих                                  

Сабақтың түрі: Аралас сабақ

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа

Сабақтың әдісі: Сұрақ - жауап,баяндау.

Сабақтың барысы:         І.    Ұйымдастыру бөлімі.

                                            ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.

                                            ІІІ.   Жаңа сабақты түсіндіру.

                                            ІV.  Бекіту

                                            V.   Қорытындылау

                                            VІ.  Бағалау

                                            VІІ. Үйге тапсырма беру.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру

1. Генетика ғылымы нені зерттейді?
2. Мендельдің өмірбаянын қысқаша баяндаңдар?
3. Басымдық теориясын қалай түсінесіңдер?

  ІІІ.   Жаңа сабақты түсіндіру.

Г .Мендельдің жасаған тәжірибесі. Мендельдің І заңы.

Моногибридті деп бір ғана белгілерімен ажырататын  формаларды будандастыруды  айтады. Ғ1 алынған буданды талдау барысында Г.Мендель буданға ата-анасының тек бір ғана белгісі берілетініне көз жеткізді. Мысалы, тегіс қабықты тұкымды бұршақты,бұдыр тұқымды бұршақпен будандастырғанда, бірінші ұрпақта алынған тұқымдар түгелімен тегіс қабықты болған. Ғ}  буданда  белгіні доминантты(басым)  деп,көрінбей қалған белгіні рецессивті  (басылыңқы) дейді.Бұл заңдылықты басымдылық  заңы немесе бірінші ұрпақтың біркелкілігі деп атайды. Бүл Г.Менделъдің бірінші заңы. Басым болған  «А», рецессивті «а» , бұдан «Ғ», ата-анасы «Р», будандастыру «х» , ♀ ,♂  белгілеулер бар.

 Аллельді ген - қарама –қарсы ген.

ІІ. Заңы. Белгілердің ажырау заңы. 8023 тұқымның 6022 сары, 2001 жасыл тұқым 3:1 қатынасында. Дигибридті ... три., полигибрид.

 Аллельді гендер. Мендель "Организмнің кез келген белгісі өзінің арнайы факторымен аныкталады, ал ол факторлар ата-аналарынан ұрпақтарына гаметалар арқылы беріледі", — деді.Голландиялық биолог, генетик В.Л.Иогансен ол факторларды ген деп атады, ал америкалық генетик Т.Морган 'Гендер хромосомаларда орналасқан", — деп тұжырымдады.Ген организмнің нақты бір белгісін анықтайды. Кез келген белгінің бірдей немесе екі түрлі көрінісін анықтайтын жұп гендер аллельді гендер деп аталады. Қай организм болсын, оның дене (сома) клеткасында хромосомалар жұп күйінде болатыны белгілі, оларды гомологті (ұрп) хромосомалар деп атайды. Аллельді гендер осы гомологті хромосомалардың бірдей үлескілерінде орналасқан. Аллельді гендер доминантты және рецессивті болуы мүмкін. Аллельді гендерді латын әріптерімен белгілеп, доминантты генді бас әріппен (А), ал рецессивті генді кіші әріппен (а) керсетеді.                                                                                             

Организмнің өз ата-аналарынан гаметалар арқылы қабылдаған гендердің толық жиынтығын генотип деп атайды. Генотипіне карай организм гомозиготалы немесе гетерозиготалы болуы тиіс. Гомозиготалы деп аллельді гендердің екеуі де доминантты — АА не екеуі де рецессивті — аа болатын организм. Олардан түзілетін гаметалар да бір типті болады. Гетерозиготалы организмнін аллельді гендері екі түрлі — Аа . Сондықтан түзілетін гаметалар да екі түрлі: біреуінде доминантты А гені, екіншісінде — рецессивті а гені болады.

Фенотип деп организмнің ішкі және сыртқы белгілерінің жиынтығын айтады, яғни тұкымның түсі мен пішіні, гүлінін, реңі, сабағының биіктігі, т.б. біреуіңің доминантты белгісі жарыққа шыққан жағдай толық доминанттылықты көрсетеді. Бірақ, табиғатта толык емес доминанттылық құбылысы да кездеседі. Ол кезде ата-аналарының екі белгісі де көрінбей, аралық сипаттағы жаңа белгі жарыққа шығады. Өйткені кейбір доминантты белгілер рецессивтілерге толык басымдылық қасиет көрсете алмайды. Бұл құбылысты аралық сипаттагы туқым қуалау немесе толық емес доминанттылыц деп атайды.

Кез келген хромосомада бір емес көптеген гендер орналасқан. Осындай бір хромосомада орналаскан гендердің тұқым қуалау ерекшелігін америкалық генетик Т.Морган зерттеді. Ол өз шәкірттерімен бірге 1910 жылдан бастап бірнеше жыл бойы жеміс шыбыны — дрозофилаға тәжірибе жүргізді, тәжірибеде жетілген қанатты сұр шыбьшды жетілмеген қанатты қара шыбынмен будандастырғанда — бірінші ұрпақтағы барлық шыбындар біркелкі жетілген қанатты сұр денелі болып шыққан. Бұл тәжірибеден дененің сұр түсті болуын және жетілген қанатты анықтайтын гендер басымдылық қасиеті бар доминантты гендер екені көрінеді.Морган тәжірибені әрі қарай жалғастырып, осы Ғ1- сұр денелі жетілген қанатты  ♂ -ты қара денелі жетілмеген қанатты ♀  шыбынмен кері будандастырғанда — Ғ2   тең мөлшерде ата-аналарына ұксас сұр денелі жетілген қанатты және қара денелі жетілмеген қанатты екі түрлі шыбындар алынған.Бұл жағдай дененің түсі мен қанаттың дамуын анықтайтын гендердің бір хромосомада орналасқанын және олардың бірлесіп тұкым қуалайтынын керсетеді. Мейоздық бөліну кезінде жұп хромосомалар жас клеткаларға бір-бірден ажырап кетеді. әр хромосомада орналаскан гендер сол бірлескен күйінде бір гаметага түседі. Сол себепті,  Ғ1- ғы ♂ будан шыбынынан тек екі түрлі гамета түзіледі. Бір хромосомада орналасқан гендердің бірлесіп тұкым қуалауы гендердің  тіркесуі немесе тіркесі, тұқым қуалаудеп аталады.  Морган заңы деп те атайды.       

   ♂                                 ♀

Ғ1        

Қара денелі    жетілген қанатты — 50%  

Сұр денелі жетілмеген қанатты — 50%                

Бір хромосоманың бойында орналасқан және тіркесіп тұқым қуалайтын

гендер тіркесу тобын құрайды.тіркесу топтарының саны әр организмнің жұп хромосом санына байланысты. Мыс.др.шыбынында 8 хр-м болса 4 тіркесу тобын құрайды.

Жыныстың хромосомалық анықталуы. Табиғатта кездесетін барлық дара жынысты организмдерде аталық жөне аналық даралардың арақатынасы, шамамен, 1:1-ге тен болады.

Мысалы, дрозофила шыбынының дене клеткаларында 4 жұп хромосома болады. Олардың үш жұбы аталық және аналықтарында ұқсас келеді, оларды аутасомалардеп, ал екі жыныста екітүрлі болатын соңғы жұбыжыныстық хромосомалардеп атайды. Осы жыныстық хромосомаларына байланысты организмнің жынысы анықталады. Аналық шыбынның жыныстык, хромосомалары өзара ұксас келеді, оларды XXдеп белгілейді. Аталық шыбында бұл хромосомалар екі түрлі, олардын біреуін X, екішпісін У деп белгілейді  аталық шыбында екі түрлі сперматозоид түзіледі, оның бірінде X, екіншісінде У хромосома болады. Егер жұмыртка клеткасы Xхромосомасы бар сперматозоидпен ұрықтанса, аналық организм (XX), ал У хромосомасы бар спермато­зоидпен ұрықтанса, аталық организм (ХУ) дамып жетіледі.

Адамның дене клеткаларындагы 46 хромосома — 23 жұп құрайды. Мұны диплоидті жиынтық деп атайды. Ал гаметаларда диплоидті жиынтыктың тең жартысы — 23 хромо­сома ғана болады. Мұны гаплоидті жиынтық  деп атайды. Оның 22-сі аутосома, біреуі жыныстық хромо­сома болады.

44+ХХ   (аналык жыныс) 44+ХУ (аталық жьшыс)

ІV.  Бекіту

1. Моногибридті будандастыру дегеніміз не?

2. Бірінші ұрпак будандарының біркелкілік ерсжесінің мәні неде?

3. Қандай белгілерді доминантты және рецессивті деп атайды?

4. Екінші ұрпақта байқалған белгілерді: ажырауын   қалай   түсінуге   болады?

Мына сөздерге түсініктеме бер.Тіркесіп тұкым куалау.    

      Аутосомалар.   Жыныстыкқ   хромосомалар.

1.  Егер хромосомалардың диплоидты жиынтыгын 2п деп белгілесе,  

      онда  қалыпты аутосома: a - 2n-2; ә — 2п; б - 2п+2 болады.

2.  Аутосомалар - бұлар мынадаи хромосомалар:

     а - еркектер мен әйелдерде біркелкі болады;

     ә - еркектер мен әйелдерде ерекшеленеді;

     б - әйелдерде біркелкі, еркектерде әр түрлі болады.

3.  Адам қоғамындағы X және У хромосомалардың арақатынасы 

           қандай?

а - 50% Xжөне 50% У; ә- 75%Хжәне25%У; б- 25%Хжәне 75% У.

V. Қорытындылау

VI. Бағалау

VII. Үйге тапсырма   §38